Tinh dầu Quýt Lai

Tinh dầu cam quýt từ lâu đã không còn xa lạ với nhiều người, có thể kể đến tinh dầu cam đắng, tinh dầu cam bergamot, tinh dầu quýt mandarin… Hôm nay Kobi sẽ giới thiệu đến quý bạn đọc một loại tinh dầu khác cũng thuộc họ cam quýt là tinh dầu quýt lai clementine – là một loại quýt nổi tiếng được trồng phổ biến ở nước ta ở Lai Vung, tỉnh Đồng Tháp.

1. Nguồn gốc của tinh dầu quýt lai clementine

Tinh dầu quýt lai clementine (gọi tắt là tinh dầu quýt clementine) là tinh dầu được chiết xuất từ vỏ quả và lá của cây quýt clementine (tên khoa học là Citrus clementina Hort), là giống quýt được lai tạo giữa cây quýt (Mediterranean willowleaf mandarine) với cam ngọt (sweet orange), thuộc họ Cam quýt (Rutaceae). Nó được đặt tên để tưởng nhớ đến một nhà truyền giáo người Pháp có tên Clément Rodier, là người đầu tiên lai tạo ra giống cây này ở Algeria vào khoảng cuối thế kỷ 19.

Một số tài liệu khác ghi nhận nó có thể xuất hiện sớm hơn, bắt nguồn từ một số vùng của tỉnh Quảng Tây và Quảng Đông Trung Quốc, nhưng khi phân tích bộ gen của loài ở Trung Quốc thì có vẻ như là một loài khác.

Sản lượng toàn thế giới của các loại quýt nói chung năm 2012 ước tính đạt khoảng 27.060.756 tấn, trong đó chiếm phần lớn là quýt lai clementine. Trong lưu vực Địa Trung Hải, các quốc gia như Tây Ban Nha (là quốc gia xuất khẩu hàng đầu quýt clementine ở Châu Âu), Ý, Thổ Nhĩ Kỳ, Hy lạp, Morocco và Algeria cũng là những nước dẫn đầu trong việc xuất khẩu và sản xuất các sản phẩm từ quýt clementine (chiếm khoảng 25% sản lượng thế giới). Ở Châu Á nói chung và Trung Quốc nói riêng là thị trường lớn nhất tiêu thụ và sản xuất các sản phẩm liên quan đến quýt clementine với gần 14 triệu tấn. Ở Việt Nam, quýt clementine được trồng phổ biến ở các tỉnh phía nam, trong đó nổi tiếng với cái tên “quýt hồng Lai Vung Đồng Tháp”.

Hệ thống phân loại các loài cây thuộc họ cam quýt rất phức tạp, vì chúng có nhiều giống lai chéo và cây trồng khác nhau, một vài loài trong số đó mối liên quan của chúng với hệ thống phân loại vẫn còn chưa rõ ràng.

Theo hệ thống phân loại Tanaka, clementine được coi là một loài riêng biệt, thuộc nhóm tangor là một trong số các nhóm đã được ghi nhận thuộc chi cam quýt.

Clementine là một loại cây thường xanh, có kích thước trung bình, thân mọc thẳng (trung bình từ 4 – 5 mét). Các nhánh chính và nhánh phụ có thân mảnh, mềm dẻo và gần như không có gai, tạo thành một góc nhọn so với thân cây. Các lá hẹp, hình mác rộng với kích thước khác nhau, màu xanh đậm. Cây có thể chịu lạnh cực kỳ tốt, tuy nhiên phát triển mạnh ở vùng khí hậu ấm áp. Quả có nhiều hình dạng khác nhau, thay đổi từ nhỏ đếm trung bình (70 – 100g mỗi trái), với hình dạng từ hơi thuôn dạng hình cầu đến thuôn dài và và đôi khi phình rộng hình mũi mác, bắt nguồn từ sự phát triển của phần cổ quả. Vỏ có độ dày vừa phải, dễ bóc, bề mặt sần sùi do các túi tuyến chứa tinh dầu nổi rõ. Vỏ có màu thay đổi từ cam đậm đến đỏ cam, bên trong chứa thịt quả màu cam đậm. Quả thường chín sớm, có chọn lọc và chín bất thường từ giữa tháng 9 đến tháng 10 kéo dài tới tháng 2 năm sau. Thịt quả mềm, mọng nước, có vị ngọt và mùi thơm dễ chịu đặc trưng. Cây cho năng suất cao nhất khi đạt từ 4 đến 6 năm tuổi.

2. Đặc điểm và thành phần hóa học của tinh dầu quýt lai clementine

Tinh dầu quýt lai clementine được điều chế phần lớn từ vỏ quả, một số ít từ lá. Thường tiến hành bằng phương pháp ép lạnh, hoặc chưng chất hơi nước hay bằng phương pháp chiết xuất siêu tới hạn bằng CO₂. Tùy vào phương pháp chiết xuất được sử dụng là gì mà thành phần tinh dầu sẽ khác nhau, tinh dầu thường có màu vàng đậm, mùi thơm nhẹ rất đặc trưng.

Hàm lượng tinh dầu trong vỏ quả chiếm từ 5.31% – 5.67% và trong lá từ 0.2% – 0.33%. Người ta đã ghi nhận có ít nhất 41 thành phần hóa học có trong tinh dầu quýt lai clementine. Trong đó chiếm phần lớn là limonene tới hơn 95%, kế đến là β-myrcene 1.95% – 2.03%. Ngoài ra còn một số thành phần khác như Dihydrocarvyl acetate, γ-Muurolene, α-Sinensal, Sabinene, α-Pinene, Linalool…

Mặc dù clementine là một loài lai chéo giữa mandarin và cam ngọt, thành phần tinh dầu của nó lại khác với 2 loại bố mẹ của nó. Thành phần tinh dầu mandarin và cam ngọt có thành phần limonene ít hơn. Trong đó limonene là hoạt chất chính mang lại mùi thơm của quả, còn linaloll chịu trách nhiệm cho mùi thơm của hoa. Khác với tinh dầu trong vỏ quả, tinh dầu từ lá lại đa dạng hơn về số lượng và khác về thành phần hóa học.

Người ta đã ghi nhận tinh dầu trong lá có đến 71 hoạt chất khác nhau, trong đó phần lớn là sabinene 26.05%, linalool 9.88%, (E)- β-ocimene 5.87%, terpinen-4-ol 4.26%, limonene 2.51%, myrcene 2.88%, γ-terpinene 2.32%…

3. Tác dụng của tinh dầu quýt lai clementine

3.1 Kháng khuẩn

Tinh dầu quýt lai clementine có hoạt tính chống lại một số vi khuẩn gram dương và gram âm. Tuy nhiên, điểm thú vị là tinh dầu từ vỏ quả không có tác dụng hoặc hoạt tính yếu ức chế vi khuẩn tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus), trong khi tinh dầu từ lá lại có tác dụng ức chế khá mạnh. Ngoài ra, cả 2 đều có thể ức chế các loại vi khuẩn như Escherichia coli, Bacillus subtilis, Pseudomonas aeruginosa, Shigella flexneri, Lysteria innocua, nấm Candida albican.

3.2 Chống oxy hóa

Các nghiên cứu cho thấy tinh dầu quýt lai clementine nói riêng và tinh dầu họ cam quýt nói chung đều có hoạt tính chống oxy hóa mạnh nhờ việc phân cắt các gốc tự do gây hại cho tế bào, giảm các dấu ấn stress oxy hóa như superoxide dismutase, catalase, glutathione peroxidase và glutathione transferase.

Trong một nghiên cứu khác, limonene có trong tinh dầu quýt clementine đã cho thấy hiệu quả cải thiện bệnh tim mạch gây ra bởi stress oxy hóa thông qua giảm hoạt tính enzyme HMG-CoA reductase.

3.3 Chống viêm

Người ta đã chứng minh rằng limonene, là thành phần chính có trong tinh dầu quýt clementine, có khả năng làm giảm sự biệt hóa tế bào bạch cầu đa nhân, đại thực bào, giảm nồng độ của các yếu tố gây viêm như TNF, cytokine, interleukine.

Một nghiên cứu thử nghiệm tác động của limonene trên tế bào sụn khớp của người trên mô hình thoái hóa khớp cho thấy có sự ức chế sản xuất NO, ức chế sự kích hoạt các gen gây viêm, giảm các men tiêu chất nền sụn khớp. Cho thấy tiềm năng trong việc phát triển các thuốc kháng viêm có nguồn gốc an toàn từ thiên nhiên.

Một thử nghiệm lâm sàng đánh giá hiệu quả của việc bổ sung viên nang có chưa dịch chiết vỏ cam chứa limonene đã cho thấy sau 56 ngày sử dụng, nồng độ interleukin-6 (là một yếu tố gây viêm) đã giảm rõ rệt có ý nghĩa thống kê.

3.4 Hiệu quả ức chế các enzym thủy phân đường và lipid

Các nghiên cứu in vitro và in vivo cho thấy tinh dầu quýt lai clementine có thể ức chế men α-amylase và α-glucosidase, là hai men có tác dụng phân cắt các đại phân tử đường trong thức ăn (cơm, bánh mì) thành các phân tử đường đơn để cơ thể hấp thu. Bằng việc ức chế các men này, cơ thể sẽ ít hấp thu đường từ thức ăn hơn, do đó có thể làm giảm đường huyết sau ăn.

Bên cạnh việc ức chế 2 men kể trên, người ta còn chỉ ra rằng tinh dầu quýt lai clementine còn có thể ức chế men lipase tụy, là một men do tuyến tụy tiết ra có tác dụng thủy phân chất béo trong thức ăn thành acid béo và triglyceride. Do đó làm giảm việc hấp thu chất béo hoặc mỡ, mang lại tiềm năng giảm cân, điều trị rối loạn mỡ máu.

3.5 Chống ung thư

Các nghiên cứu in vivo và in vitro cho thấy limonene nói riêng và tinh dầu quýt clementine nói chung có thể ức chế sự tăng sinh và phát triển của một số tế bào ung thư ở người như ung thư nguyên bào thần kinh, tế bào ung thư dạ dày, ung thư đại tràng, ung thư tiền liệt tuyến thông qua cơ chế thúc đẩy chết tế bào ung thư theo chương trình (apoptosis).

3.6 Bảo vệ đường tiêu hóa

Viêm loét dạ dày tá tràng là một bệnh khá phổ biến hiện nay, và người ta đã chỉ ra rằng limonene có tác dụng làm tăng tiết chất nhầy ở dạ dày, trung hòa acid dịch vị, bảo toàn tính toàn vẹn của niêm mạc, tăng sản xuất yếu tố PGE₂.

3.7 Tác động trên đường hô hấp

Do hoạt tính kháng viêm, tinh dầu quýt clementine còn giúp giảm nhẹ các triệu chứng ở đường hô hấp do viêm như viêm phổi, viêm phế quản, viêm đường hô hấp trên. Các nghiên cứu trên mô hình chuột gây hen phế quản hoặc tổn thương phổi cấp cho thấy limonene giúp cải thiện chức năng hô hấp thông qua hoạt tính kháng viêm, giảm tẩm nhuận tế bào bạch cầu gây viêm, giảm các cytokine như TNF-α, IL-1β và IL-6, giảm sản xuất immunoglobulin E (là dấu ấn quan trọng trong phản ứng viêm dị ứng).

3.8 Bảo vệ thần kinh, chống trầm cảm và rối loạn lo âu

Các nghiên cứu cho thấy khi sử dụng tinh dầu có chứa limonene có thể giúp điều hòa nồng độ các hormone của trục hạ đồi – tuyến yên – tuyến thượng thận, các chất dẫn truyền thần kinh ở vùng hồi hải mã và vỏ não trước trán (là vùng điều hòa khí sắc và cảm xúc), từ đó giúp giảm lo âu, điều hòa khí sắc ở những bệnh nhân có khí sắc trầm.

Ở những bệnh nhân sa sút trí tuệ (alzheimer), limonene có hoạt tính chống lại enzyme acetylcholinesterase (là yếu tố trong cơ chế bệnh sinh sa sút trí tuệ), kết hợp với hoạt tính chống oxy hóa mạnh, có thể giúp bảo vệ sự chết của các tế bào thần kinh, chống hình thành các mảng amyloid.

4. Cách sử dụng tinh dầu quýt lai clementine

Để sử dụng như liệu pháp mùi hương giúp giảm căng thẳng, ngủ ngon hơn, giảm lo lắng, mang lại cảm giác thư giãn bạn có thể đơn giản nhỏ một vài giọt tinh dầu quýt clementine vào máy khuếch tán tinh dầu hay đèn xông tinh dầu tùy vào kích thước phòng của bạn lớn hay nhỏ. Với phòng từ 15 – 20 m² có thể sử dụng từ 2 – 3 giọt mỗi lần. Một cách khác bạn có thể sử dụng là điều chế dung dịch xịt phòng theo công thức sau: sử dụng 50 giọt tinh dầu quýt clementine, 20 giọt tinh dầu lavender, 30 giọt tinh dầu cam bergamot, 10 giọt tinh dầu rosemary, tất cả hòa với 300ml nước tinh khiết trong một bình xịt, nhớ lắc đều trước khi sử dụng.

Để giúp ngủ ngon hơn, bạn có thể áp dụng công thức sau: dùng 2 giọt tinh dầu quýt clementine và 2 giọt tinh dầu ngọc lan tây (Ylang ylang essential oil) xông trước khi ngủ sẽ giúp bạn dễ vào giấc ngủ hơn đấy.

Để giúp giảm các triệu chứng khó chịu do cảm lạnh, nhiễm trùng nhẹ đường hô hấp trên, có thể ngâm mình trong bồn tắm nước ấm với hỗn hợp tinh dầu sau: sử dụng 3 giọt tinh dầu quýt clementine, 3 giọt tinh dầu lavender, 3 giọt tinh dầu sả hoa hồng, 5 giọt tinh dầu bạch đàn chanh trong thời gian khoảng 15 phút. Công thức này có thể giúp bạn giảm bớt các triệu chứng khó chịu như nghẹt mũi, chảy nước mũi, đau họng…

Bạn cũng có thể tự làm dầu xoa bóp để giảm mệt mỏi, đau nhức cơ bắp theo công thức sau: dùng 25 giọt tinh dầu quýt clementine, 25 giọt tinh dầu trắc bách diệp, 24 giọt tinh dầu quế, 30 giọt tinh dầu hồi, 22 giọt tinh dầu rosemary. Tất cả hòa tan trong dầu dẫn như dầu hạnh nhân hoặc dầu óc chó theo tỉ lệ 60 giọt hỗn hợp tinh dầu trong 100ml dầu dẫn, sau đó xoa bóp nhẹ nhàng lên các vùng ưa thích trên cơ thể như vai, cổ gáy… Để có hiệu quả tốt nhất nên thực hiện 3 lần mỗi tuần.

Nếu như bạn thường xuyên trải qua cảm giác đau bụng mỗi khi hành kinh, có thể áp dụng công thức làm dầu massage như sau: dùng 4 giọt tinh dầu quýt clementine, 2 giọt tinh dầu quế, 2 giọt tinh dầu sả chanh hòa cùng với 1 thìa cà phê dầu hạnh nhân hoặc dầu hướng dương, sau đó thoa và xoa bóp nhẹ nhàng vùng bụng theo chiều kim đồng hồ. Công thức này không chỉ giúp bạn giảm bớt triệu chứng đau bụng kinh mà còn giúp hỗ trợ tiêu hóa, giúp giảm đầy trướng bụng, giúp hệ tiêu hóa khỏe mạnh hơn.

Một công thức khác làm dầu xoa bóp giúp da chắc khỏe, giảm rạn da bao gồm: 20 giọt tinh dầu quýt clementine, 10 giọt tinh dầu phong lữ (Geranium essential oil), 10 giọt tinh dầu cỏ thi. Tất cả hòa trong 60ml dầu mầm lúa mạch và 60ml dầu Jojoba. Lắc đều để các nguyên liệu hòa tan hoàn toàn, sau đó massage nhẹ nhàng lên vùng da bị ảnh hưởng.

5. Tính an toàn của tinh dầu quýt lai clementine và những lưu ý khi sử dụng

Cũng giống như các tinh dầu của họ cam quýt khác, tinh dầu quýt lai clementine khá an toàn khi sử dụng. Một số phản ứng (tuy ít) có thể xảy ra như đau đầu, buồn nôn khi sử dụng dạng hít, và kích ứng hoặc dị ứng da khi dùng ở dạng thoa lên da. Để hạn chế tối đa nguy cơ có thể xảy ra, nên thực hiện test áp da lên một vùng da nhỏ trước khi sử dụng và không nên dùng quá liều lượng đã khuyến cáo. Nếu sử dụng ở dạng liệu pháp mùi hương, chỉ nên dùng ngắt quãng và thời gian mỗi lần không nên quá 15 phút. Đồng thời nên tham khảo ý kiến của bác sĩ da liễu trước khi quyết định sử dụng trên da.

Tinh dầu quýt clementine tương đối an toàn cho phụ nữ có thai ở 3 tháng cuối thai kỳ và trẻ em từ 7 tuổi trở lên. Chỉ nên sử dụng tinh dầu thiên nhiên ở dạng dùng ngoài, tránh các vùng nhạy cảm như niêm mạc mắt, mũi, vùng sinh dục và không được uống trực tiếp tinh dầu.

Bạn cần bảo quản tinh dầu trong lọ thủy tinh sẫm màu, để ở những nơi tránh ánh nắng mặt trời và đậy kín nắp sau khi mở để tránh tinh dầu bị oxy hóa. Một khi đã mở nắp, chỉ nên sử dụng sản phẩm trong thời gian tối đa 2 năm.

6. Các chứng chỉ/chứng nhận

• GC/MS Test.
• Food Safety and Standards Authority of India
• GMP
• Halal
• ISO 9001: 2015

Tài liệu tham khảo

1. Leporini, M., Loizzo, M. R., Sicari, V., Pellicanò, T. M., Reitano, A., Dugay, A., Deguin, B., & Tundis, R. (2020). Citrus × Clementina Hort. Juice Enriched with Its By-Products (Peels and Leaves): Chemical Composition, In Vitro Bioactivity, and Impact of Processing. Antioxidants (Basel, Switzerland), 9(4), 298. https://doi.org/10.3390/antiox9040298.
2. Thi Nguyen, T.-T., Thi Tran, T.-T., Hua, T.-M., Diep, T.-T., Chau, D.-K. N., Duus, F., & Le, T. N. (2015). Investigation of peel and leaf essential oils of Citrus clementina Hort. ex Tan. growing in the south of Vietnam. Journal of Essential Oil Research, 28(2), 96–103.
3. Eddin, L. B., Jha, N. K., Meeran, M., Kesari, K. K., Beiram, R., & Ojha, S. (2021). Neuroprotective Potential of Limonene and Limonene Containing Natural Products. Molecules (Basel, Switzerland), 26(15), 4535. https://doi.org/10.3390/molecules26154535.