Tinh dầu Riềng

Có lẽ trong chúng ta đã quá quen thuộc với riềng – một loại gia vị không thể thiếu trong nhiều món ăn của người Việt. Với tính ấm nóng và vị cay nồng đặc trưng, riềng không chỉ được dùng làm thực phẩm mà còn là một vị thuốc trong y học cổ truyền được dùng để điều trị buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng. Không những vậy, khi điều chế thành tinh dầu, nó còn cho thấy nhiều tác dụng rất đặc biệt. Hãy cùng Kobi tìm hiểu về nguồn gốc, công dụng và cách dùng của tinh dầu riềng nhé.

1. Nguồn gốc của tinh dầu riềng

Tinh dầu riềng là tinh dầu được chiết xuất từ thân hành (thường gọi là củ) của một số loài trong chi Riềng. Chi Riềng là một chi phức tạp về mặt phân loại trong họ Gừng (Zingiberaceae) với khoảng 230 loài phân bố khắp các nước nhiệt đới và bán nhiệt đới ở Châu Á, bao gồm Ấn Độ, Sri Lanka, Thái Lan, Malaysia, Trung Quốc và Việt Nam.

Hiện có hai loại tinh dầu riềng trên thị trường thương mại hiện nay: một là được chiết xuất từ loài Riềng nếp (hay còn gọi là Hồng đậu khấu, Sơn nại, Sơn khương tử) với tên khoa học là Alpinia galanga và loài Riềng thuốc (hay gọi là lương khương), có tên khoa học là Alpinia officinalis. Tuy nhiên chủ yếu trên thị trường Việt Nam và quốc tế hiện nay lưu hành chủ yếu là tinh dầu chiết xuất từ loài Riềng nếp, có thể do thành phần hoạt chất 1,8-cineole trong Riềng nếp cao hơn Riềng thuốc (63.4% so với 44.2%). Do đó phạm vi bài viết sẽ chỉ tập trung chủ yếu vào tinh dầu Riềng chiết xuất từ loài Alpinia galanga.

Riềng nếp là loài cây bản địa của vùng Đông Nam Á, ngày nay nó được trồng chủ yếu ở quần đảo Greater Sunda, Philippines và Thái Lan. Cây mọc từ thân rễ trong các cụm thân cứng có thể cao tới 2 mét với nhiều lá dài mang quả đỏ. Thân rễ của nó còn được gọi là galangal và thường được sử dụng trong thực phẩm. Thân rễ có hình trụ, phân nhánh, đường kính từ 2 – 8 cm, khía dọc có mấu tròn nổi rõ (là tàn tích của rễ) có hình khuyên nhỏ, có các vảy lá xếp thành hình tròn. Mặt ngoài có màu nâu đỏ, bên trong có màu vàng cam, mùi thơm, có vị cay và hơi ngọt. Cây thường được nhân giống bằng thân rễ, phát triển tốt nhất ở những nơi có bóng mát, không có ánh nắng trực tiếp, tốt nhất là nhân giống vào mùa xuân.

Cây từ 4 – 6 năm tuổi được thu hoạch để lấy thân rễ vào cuối mùa sinh trưởng, đặc biệt là đầu mùa thu và cuối mùa hè. Thân rễ sau khi thu hoạch sẽ được rửa sạch và cắt thành từng đoạn sau đó phơi khô và bảo quản. Quả đỏ được dùng trong y học cổ truyền với đặc tính gần giống như thảo quả.

Dịch chiết của cây và tinh dầu riềng có nhiều hoạt tính điều trị như kháng khuẩn, kháng nấm, chống virus, điều hòa miễn dịch, chống oxy hóa, chống đái tháo đường, hạ lipid máu và hoạt tính dược lý khác. Tinh dầu riềng được dùng trong lĩnh vực spa và nước hoa do có mùi thơm đặc trưng. Do có nhiều tiềm năng trị liệu như vậy, nhu cầu thị trường tinh dầu riềng đang ngày càng gia tăng.

2. Thành phần hóa học và đặc điểm của tinh dầu riềng

Tinh dầu được điều chế bằng cách chưng cất trực tiếp bằng nước lá, thân và thân rễ (rhizome) của riềng. Tinh dầu có màu vàng nhạt, mùi hơi thơm hơi hắc đặc trưng (nhiều người mô tả giống mùi tiêu đen lẫn mùi thông, hay có mùi giống mùi đất lẫn bạc hà), vị đắng.

Người ta đã ghi nhận có tổng cộng 51 thành phần hóa học có trong tinh dầu riềng, trong đó các hoạt chất chính là eucalyptol (22.63%), (1S) – (1)-β-pinene (14.36%), 1R-α-pinene (10.89%), α-terpineol (8.59%), L(-)-borneol (8.41%), (-)-camphor (4.21%) và camphene (4.14%).

Tuy nhiên, thành phần hóa học của tinh dầu riềng lại thay đổi rất nhiều giữa các nghiên cứu, có thể giải thích do sự khác biệt về địa lý, thời gian thu hoạch, khí hậu, cách bảo quản và điều chế. Ví dụ, tinh dầu riềng ở Sri Lanka có hoạt chất chính là Zerumbone (44.8%), p-cymene (6.5%), camphene (6.4%), 1,8-cineole (6.3%). Trong khi ở Chiang Mai Thái Lan là 1,8-Cineole (46.2%), 4-allylphenyl acetate (9.4%), β-bisabolene (6.0%), β-pinene (5.2%). Tuy nhiên nhìn chung thì thành phần hóa học chính có trong hầu hết các nghiên cứu và cũng là thành phần mang lại hoạt tính sinh học là 1,8-Cineole.

3. Tác dụng của tinh dầu riềng

3.1. Hoạt tính kháng khuẩn

Tinh dầu riềng đã được chứng minh có khả năng chống lại một số chủng vi khuẩn như vi khuẩn gram dương, vi khuẩn gram âm và vi nấm. Chẳng hạn như tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus), Bacillus subtilis, liên cầu khuẩn đường ruột (Enterococcus faecalis), liên cầu khuẩn lợn (Streptococus suis), trực khuẩn mủ xanh (Pseudomonas aeruginosa), Escherichia coli, Aspergillus niger, Fusarium oxysporum.

Nghiên cứu cho thấy, tụ cầu vàng là chủng vi khuẩn nhạy cảm nhất với tinh dầu riềng, trong khi vi khuẩn E.coli lại ít nhạy cảm hơn. Điều này được giải thích do sự khác biệt về màng tế bào của vi khuẩn gram âm có tính thấm kém với các hoạt chất sinh học hơn là vi khuẩn gram dương dẫn đến độ nhạy cảm kém hơn. Hoạt tính kháng khuẩn của riềng chủ yếu do hoạt chất eucalyptol và 1, 8-Cineole. Đặc biệt, một nghiên cứu cho thấy khi kết hợp tinh dầu riềng với tinh dầu sả chanh (lemongrass) theo tỉ lệ 3:7 sẽ làm tăng đáng kể khả năng hiệp đồng trong việc kháng khuẩn.

3.2. Chống oxy hóa

Eucalyptol đã được chứng minh có hoạt tính chống oxy hóa do tăng các enzym như superoxide dismutase, glutathione peroxidase, và catalase đáp ứng với sự biểu hiện gen. Tăng phân cắt các gốc tự do.

3.3. Hỗ trợ điều trị các bệnh đường hô hấp

Các nghiên cứu chứng minh hoạt chất 1,8-Cineole có hiệu quả điều trị một số bệnh lý đường hô hấp như cảm cúm, viêm phế quản, viêm xoang, hen và bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính. Nó tác động chủ yếu bằng cách kháng viêm, giãn cơ trơn đường hô hấp và ức chế bài tiết chất nhầy, làm giảm các hóa chất trung gian gây viêm như IL-1, TNF, ức chế các gen gây viêm từ đó làm giảm các tế bào tham gia vào phản ứng viêm, giảm bài tiết và chống các stress oxy hóa.

3.4. Chống ung thư

Các công trình nghiên cứu hiện tại cho thấy 1,8-cineole có tiềm năng chống lại một số tế bào ung thư như da, đại tràng, vú, gan và buồng trứng ở cả nghiên cứu in vitro và in vivo. Cơ chế của nó chủ yếu thông qua việc kích hoạt chết tế bào ung thư theo chương trình qua con đường tín hiệu protein p53 ức chế u mà không ảnh hưởng lên những tế bào khỏe mạnh. Nghiên cứu còn cho thấy 1,8-cineole có khả năng bảo vệ khỏi ung thư da do tia tử ngoại.

3.4. Điều chỉnh các rối loạn đường tiêu hóa

1,8-cineole cũng có hiệu quả điều trị trên các tổn thương đường tiêu hóa, trên dạ dày, cầm tiêu chảy, bảo vệ tổn thương gan khỏi thoái hóa mỡ. Người ta đã chứng minh cơ chế bảo vệ dạ dày ruột của 1,8-cineol bao gồm thúc đẩy tái sinh và làm lành các tế bào dạ dày, thúc đẩy bài tiết chất nhầy và chống oxy hóa thông qua giảm hoạt tính myeloperoxidase. Một nghiên cứu khác cho thấy 1,8-cineole giúp cải thiện tiến triển xơ hóa và xơ gan bằng cách hoạt hóa con đường tín hiệu trong tế bào trong điều trị viêm gan thoái hóa mỡ không do rượu. Tuy nhiên các nghiên cứu vẫn chỉ đang được tiến hành trên động vật và chưa có thử nghiệm lâm sàng.

3.5. An thần và giảm đau

Một thử nghiệm lâm sàng đã chứng minh rằng khi sử dụng tinh dầu có chứa 1,8-cineole dạng liệu pháp mùi hương trước phẫu thuật có hiệu quả làm giảm đau và lo âu. Cơ chế giảm đau an thần của nó liên quan đến việc ức chế hệ thống thần kinh trung ương bằng cách điều chỉnh các chất dẫn truyền thần kinh của hệ glutamatergic và dopaminergic. Các cơ chế giảm đau thần kinh cơ ngoại biên thường liên quan đến các kênh điện thế thụ thể, các thụ thể opioid chịu trách nhiệm cho việc cảm nhận và dẫn truyền các kích thích đau.

3.6. Làm chậm tiến triển của bệnh Alzheimer

Các stress oxy hóa là một trong những cơ chế bệnh sinh dẫn đến bệnh alzheimer (hay còn gọi là sa sút trí tuệ). Các nghiên cứu cho thấy rằng tác dụng chống oxy hóa của 1,8-cineole có thể làm cân bằng cán cân oxy hóa / chống oxy hóa trong cơ thể. Nghiên cứu in vivo cho thấy nó có hiệu quả phân cắt hoạt tính các gốc tự do, điều trị giai đoạn sớm của sa sút trí tuệ thông qua việc ức chế men phân hủy acetylcholine. Nghiên cứu cũng nhấn mạnh rằng dịch chiết giàu 1,8-cineole chiết xuất từ thực vật có hiệu quả hơn là 1,8-cineole được tổng hợp.

3.7. Bảo vệ tim mạch

Hiệu quả của 1,8-cineole trên các bệnh lý tim mạch bao gồm tăng huyết áp, đột quỵ thiếu máu não và xơ vữa động mạch thông qua các cơ chế như giãn cơ trơn mạch máu, hạ huyết áp, tăng vận chuyển ngược cholesterol xấu và giảm hình thành mảng xơ vữa, giảm tổn thương các tế bào nội mô mạch máu.

4. Một số cách sử dụng tinh dầu riềng

Để giảm mệt mỏi, tăng tỉnh táo và tập trung: dùng như liệu pháp mùi hương với máy khuếch tán hoặc đèn xông tinh dầu với công thức gợi ý như sau: dùng 3 giọt tinh dầu riềng, 3 giọt tinh dầu chanh và 2 giọt tinh dầu rosemary sẽ giúp xua tan căng thẳng, phục hồi sức khỏe tinh thần.

Để hỗ trợ điều trị triệu chứng cảm cúm, đau mỏi cơ thể: có thể dùng 3 giọt tinh dầu lavander, 3 giọt dinh dầu cúc la mã (Chamomile essential oil) và 1 giọt tinh dầu riềng nhỏ vào ấm nước nóng sau đó đóng chặt cửa và xông trong thời gian 15 phút. Cũng có thể áp dụng công thức trên hòa vào 15ml dầu tắm vào đổ vào bồn nước ấm, sau đó ngâm mình trong bồn tối đa 15 phút. Với đặc tính kháng khuẩn, kháng virus, kháng viêm sẽ nhanh chóng giảm nhẹ các triệu chứng khó chịu của đường hô hấp. Ngoài ra, những bệnh nhân bị hen hay bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính cũng có thể áp dụng liệu pháp này, tuy nhiên cần tham khảo ý kiến bác sĩ điều trị trước khi quyết định dùng vì nó có thể gây khởi phát cơn hen cấp ở những người quá nhạy cảm.

Để chống nôn khi đi tàu xe: có thể dùng máy khuếch tán tinh dầu để trong xe với công thức như sau: 3 giọt tinh dầu riềng, 3 giọt tinh dầu quýt (mandarin) và 2 giọt tinh dầu gừng. Bật máy để tinh dầu khuếch tán đều trước khi đi khoảng 5 – 10 phút sẽ giúp giảm đáng kể triệu chứng buồn nôn, chóng mặt do say tàu xe.

Một công thức tuyệt vời làm dầu xoa bóp giúp giảm buồn nôn, đầy trướng bụng có thể áp dụng bao gồm: hòa 2 giọt tinh dầu riềng, tinh dầu cúc la mã và lavender trong 15ml tinh dầu bưởi. Sau đó massage nhẹ nhàng lên vùng bụng theo chiều kim đồng hồ trong thời gian 10 – 15 phút sẽ giúp mang lại cảm giác dễ chịu.

Để làm dầu xoa bóp giúp giãn cơ, tăng cường lưu thông khí huyết: dùng 3 giọt tinh dầu riềng, 2 giọt tinh dầu quế và 1 giọt tinh dầu lavender hòa vào 15 ml dầu hạt bưởi. Sau đó xoa bóp nhẹ nhàng lên vùng bị ảnh hưởng như cổ vai gáy, thắt lưng, đầu gối… giúp giảm nhẹ ngay các triệu chứng đau mỏi khó chịu nhờ hiệu quả chống viêm, giảm đau của tinh dầu riềng đã được chứng minh.

5. Tính an toàn của tinh dầu riềng và những lưu ý khi sử dụng

Cho đến hiện tại bằng chứng về tính an toàn của tinh dầu riềng vẫn còn chưa rõ ràng, các nghiên cứu đánh giá tính an toàn vẫn còn khá hạn chế. Một nghiên cứu trên động vật cho thấy khi sử dụng dịch chiết cồn của riềng dùng tới liều 3 gam/kg thể trọng vẫn không ghi nhận bất kỳ phản ứng độc tính nào. Tuy nhiên đây là dịch chiết cồn, có thể còn nhiều thành phần khác trong tinh dầu không có và ngược lại. Tuy nhiên với kinh nghiệm sử dụng từ hàng ngàn năm qua cho thấy riềng nói chung và tinh dầu riềng nói riêng tương đối an toàn khi sử dụng đúng và liều lượng thích hợp.

Phụ nữ có thai và trẻ em dưới 12 tuổi cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi quyết định sử dụng tinh dầu riềng.

Chỉ sử dụng tinh dầu riềng với mục đích dùng ngoài, không được uống trực tiếp tinh dầu. Cần bảo quản ở những chỗ tối tránh ánh sáng mạnh trực tiếp để không ảnh hưởng đến chất lượng tinh dầu thiên nhiên và tránh xa tầm tay của trẻ em.

Để đạt được hiệu quả cao nhất, cần tham khảo và tìm mua sản phẩm của những thương hiệu có uy tín, có tiêu chuẩn kiểm định cụ thể. Đừng ngần ngại liên hệ với Kobi để được tư vấn nhiều hơn bạn nhé.

Tài liệu tham khảo

1. Bùi Văn Nguyên, Nguyễn Huy Hùng (2021), Chemical Composition and Pesticidal Activity of Alpinia galanga (L.) Willd. Essential Oils in Vietnam, Rec. Nat. Prod. 16:2, pp. 182-187.
2. Cai, Z.-M., Peng, J.-Q., Chen, Y., Tao, L., Zhang, Y.-Y., Fu, L.-Y., … Shen, X.-C. (2020). 1,8-Cineole: a review of source, biological activities, and application. Journal of Asian Natural Products Research, 1–17. doi:10.1080/10286020.2020.1839432.
3. Yan Wu, Ying Wang et al (2014), Composition of the essential oil from Alpinia galanga rhizomes and its bioactivity on Lasioderma serricorne, Bulletin of Insectology 67 (2): 247-254, 2014. ISSN 1721-8861
4. Subhashree Singh, Suprava Sahoo, Bhaskar Chandra Sahoo, BrundabanaNaik, Manaswini Dash, Sanghamitra Nayak & Basudeba Kar (2021): Enhancement of Bioactivitiesof Rhizome Essential Oil of Alpinia galanga (Greater galangal) Through Nanoemulsification, Journalof Essential Oil Bearing Plants, DOI: 10.1080/0972060X.2021.1951847.
5. AK Chudiwal et al (2010), Alpinia galanga Willd – An overview on phyto0pharmacological properties, Indian Journal of Natural Products and Resources. Vol 1(2), pp. 143-149.
6. Tadtong, S., Watthanachaiyingcharoen, R., & Kamkaen, N. (2014). Antimicrobial constituents and synergism effect of the essential oils from Cymbopogon citratus and Alpinia galanga. Natural product communications, 9(2), 277–280.
7. Archana P. Raina et al (2013), Volatile constituents of essential oils isolated from Alpinia galanga Willd. (L.) and A. officinarum Hance rhizomes from North East India. https://doi.org/10.1080/10412905.2013.822430.