Hạt mè là một trong những loại cây có dầu lâu đời nhất được biết đến. Cây đã được thuần hóa cách đây hơn 3.000 năm. Mè có một trong những hàm lượng dầu cao nhất so với bất kỳ loại hạt nào. Với hương vị đậm đà, hấp dẫn, dầu hạt mè là nguyên liệu phổ biến trong các món ăn trên khắp thế giới. Hôm nay cùng Kobi tìm hiểu về những tác dụng có lợi của dầu mè trong đời sống con người.

1. Sơ lược về cây mè

1.1. Mô tả thực vật

Mè hay tên khác là vừng, có tên khoa học là Sesamum indicum. Cây là một loài thực vật có hoa trong chi Sesamum. Cây được trồng rộng rãi ở các vùng nhiệt đới trên thế giới như châu Phi, Ấn Độ, Đông Nam Á,…

Mè là cây hàng năm, chiều cao từ 50 đến 100 cm. Các lá mọc đối, dài từ 4 đến 14 cm có hình mũi mác, rộng tới 5 cm ở gốc cây, thu hẹp chỉ còn 1 cm trên thân hoa. Những bông hoa hình ống, 3 đến 5 cm, có miệng bốn thùy. Những bông hoa có thể khác nhau về màu sắc, một số có màu trắng, xanh lam hoặc tím. Hạt mè có nhiều màu tùy thuộc vào giống cây trồng. Loại mè được giao dịch nhiều nhất có màu trắng nhạt. Các màu phổ biến khác là nâu, nâu, vàng, nâu, đỏ, xám và đen. Vỏ và quả có màu giống nhau.

Quả mè là một quả nang , thường có hình chữ nhật, thường có rãnh với mỏ ngắn hình tam giác. Chiều dài của quả nang thay đổi từ 2 – 8 cm, chiều rộng từ 0,5 – 2,0 cm. Số lượng hạt thay đổi từ 4 – 12 hạt. Quả tự nhiên tách mở để giải phóng hạt bằng cách tách dọc theo vách ngăn từ trên xuống hoặc bằng hai lỗ ở đỉnh, tùy thuộc vào giống cây trồng.

Kích thước của hạt thay đổi với hàng ngàn giống khác nhau. Thông thường, hạt dài khoảng 3 – 4 mm, rộng 2 mm và dày 1 mm. Hạt có hình trứng, hơi dẹt, mỏng hơn ở đầu hạt so với cuối hạt. Khối lượng 100 hạt là 0,203 g. Vỏ hạt có thể nhẵn hoặc có gân.

1.2. Đặc điểm sinh trưởng của cây mè

Giống mè đã thích nghi với nhiều loại đất. Các cây trồng năng suất cao phát triển tốt nhất trên đất màu mỡ, thoát nước tốt, có kết cấu trung bình và độ pH trung tính. Tuy nhiên, chúng có khả năng chống chịu kém đối với đất có điều kiện ngập mặn và ngập úng cao. Lượng mưa vào cuối vụ làm kéo dài sự phát triển và tăng khả năng rụng dẫn đến rụng lá, khi vỏ hạt bị vỡ, làm hạt bị phân tán. Gió cũng có thể gây đổ vỡ khi thu hoạch.

Cây mè thương phẩm cần 90 đến 120 ngày. Điều kiện ấm áp trên 23 ° C giúp cây tăng trưởng và cho sản lượng cao. Mè có khả năng chịu hạn, một phần là do bộ rễ của nó rất rộng. Tuy nhiên, nó đòi hỏi độ ẩm thích hợp để cây nảy mầm và phát triển sớm.

Hạt mè trắng và các loại hạt khác có màu sáng hơn phổ biến ở châu Âu, châu Mỹ, Tây Á, Ấn Độ. Các hạt mè đen và có màu sẫm hơn hầu hết được sản xuất ở Trung Quốc và Đông Nam Á. Sản lượng thế giới năm 2018 là 6 triệu tấn trong đó Sudan, Myanmar và Ấn Độ là các nhà sản xuất lớn nhất.

2. Một số thông tin về dầu hạt mè

2.1. Cách chiết xuất dầu hạt mè

Có nhiều biến thể về màu sắc của dầu mè: dầu mè ép lạnh có màu vàng nhạt, trong khi dầu mè Ấn Độ (dầu gingelly hoặc til oil) có màu vàng gold. Dầu mè Đông Á thường được làm với hạt mè đã qua rang nướng nên có màu nâu sẫm và một hương vị khác.

Bên cạnh phương pháp ép lạnh thì một số nhà sản xuất sẽ tinh chế thêm dầu mè. Thông qua chiết xuất dung môi, trung hòa và tẩy trắng để cải thiện các khía cạnh thẩm mỹ của dầu mè. Tuy nhiên, dầu mè có nguồn gốc từ hạt chất lượng đã có hương vị dễ chịu và có thể sử dụng mà không cần phải tinh chế thêm.

Tanzania vẫn là nước sản xuất dầu mè lớn nhất và cũng chiếm ưu thế trong sử dụng sản phẩm này trên toàn cầu. Các khu vực châu Phi và châu Á là thị trường dầu mè phát triển nhanh nhất.

2.2. Thành phần dinh dưỡng của dầu hạt mè

Dầu mè thu được từ Sesamum indicum rất giàu axit béo không bão hòa đơn và không bão hòa đa. Nó chứa khoảng 47% axit oleic và 39% axit linoleic. Nó cũng chứa các lignans như sesamin và sesamolin và một số hợp chất chống oxy hóa như sesamol, sesaminol, tocopherol, phytosterol, phenol  và các dẫn xuất methylenedioxyphenol khác. Rất nhiều nghiên cứu đã báo cáo rằng lợi ích sức khỏe của dầu mè có liên quan đến các lignans kể trên.

3. Những công dụng chính của dầu hạt mè

3.1.  Chứa nhiều chất chống oxy hóa

Trong dầu hạt mè có chứa sesamol và sesaminol. Đây là hai chất chống oxy hóa có thể có tác động mạnh đến sức khỏe con người. Chất chống oxy hóa là những chất giúp cơ thể chống lại tổn thương tế bào do các gốc tự do gây ra. Sự tích tụ của các gốc tự do trong tế bào của cơ thể có thể dẫn đến viêm nhiễm và nhiều bệnh tật.

Một nghiên cứu kéo dài trên chuột cho thấy rằng việc bổ sung dầu mè được bảo vệ chống lại tổn thương tế bào tim. Trong đó, hoạt động chống oxy hóa tăng lên ở những con chuột được ăn khoảng 5 – 10 ml dầu mỗi kg trọng lượng cơ thể hàng ngày.

Dầu mè có thể có tác dụng chống oxy hóa khi bôi thoa tại chỗ. Nghiên cứu cho thấy dầu có thể làm giảm tổn thương tế bào bằng cách ức chế các gốc tự do như xanthine oxidase và nitric oxide.

3.2. Có đặc tính chống viêm mạnh

Viêm mạn tính có thể có hại và dẫn đến bệnh tật, đó là lý do tại sao điều quan trọng là phải hạn chế nó càng nhiều càng tốt.

Y học cổ truyền từ lâu đã sử dụng dầu mè vì đặc tính chống viêm, sử dụng dầu để điều trị viêm khớp, răng và trầy xước. Gần đây, các nghiên cứu trên động vật đã chỉ ra rằng dầu hạt mè có thể giảm viêm, đây có thể là một trong những lợi ích sức khỏe chính của nó.

3.3. Tốt cho sức khỏe tim mạch

Một nghiên cứu có uy tín cho thấy rằng một chế độ ăn uống giàu chất béo không bão hòa rất tốt cho sức khỏe tim mạch.

Dầu hạt mè rất giàu axit béo không bão hòa. Đặc biệt, dầu rất giàu axit béo omega-6. Axit béo omega-6 là một loại chất béo không bão hòa đa cần thiết cho chế độ ăn uống và đóng một vai trò quan trọng trong việc ngăn ngừa bệnh tim mạch.

Nghiên cứu trên chuột cho thấy dầu hạt mè có thể giúp ngăn ngừa bệnh tim. Thậm chí làm chậm sự phát triển của mảng xơ vữa trong động mạch. Thực tế, dầu có thể làm giảm mức cholesterol.

Một nghiên cứu kéo dài 1 tháng ở người lớn. Kết quả cho thấy những người sử dụng 4 muỗng canh (59 ml) dầu mè mỗi ngày có mức giảm cholesterol LDL (có hại) và chất béo trung tính cao hơn so với những người sử dụng dầu ô liu.

3.4. Có thể giúp kiểm soát lượng đường trong máu

Dầu mè có thể hỗ trợ điều chỉnh lượng đường trong máu lành mạnh, điều này đặc biệt quan trọng đối với những người mắc bệnh đái tháo đường.

Nghiên cứu trên chuột mắc bệnh tiểu đường. Chúng có chế độ ăn 6% dầu mè trong 42 ngày có thể giảm đáng kể lượng đường trong máu, so với những con chuột không được cho ăn dầu mè. Thậm chí có thể đóng một vai trò trong việc điều chỉnh lượng đường trong máu lâu dài.

Một nghiên cứu ở người lớn mắc bệnh đái tháo đường type 2 cho thấy dùng dầu mè có hiệu quả. Trong 90 ngày giúp làm giảm đáng kể lượng đường trong máu lúc đói và hemoglobin A1c (HbA1c). Mức HbA1c là một chỉ số kiểm soát lượng đường trong máu lâu dài.

3.5. Có thể hỗ trợ điều trị viêm xương khớp

Viêm xương khớp, hay thoái hóa khớp đang ảnh hưởng đến gần 15% dân số. Đây là nguyên nhân phổ biến của đau khớp.

Một số nghiên cứu trên động vật đã chứng minh dầu mè với việc cải thiện bệnh viêm khớp, giảm đau khớp và các chỉ số viêm.

Mặc dù các nghiên cứu trên động vật đã chứng minh rằng dầu mè có thể giúp giảm viêm khớp, nhưng vẫn cần nghiên cứu thêm ở người.

3.6. Có thể giúp chữa lành vết thương và vết bỏng

Dầu hạt mè cũng có thể được sử dụng tại chỗ cho vết thương và vết bỏng. Dầu có thêm ôzôn vào gọi là dầu ozon hóa, được sử dụng tại chỗ để điều trị các tình trạng da khác nhau.

Dầu mè được ozon hóa tăng mức độ kết tập collagen cao hơn trong mô vết thương. Collagen là một loại protein cấu trúc, rất cần thiết trong nhanh lành vết thương.

Các nghiên cứu khác đã chứng minh rằng điều trị tại chỗ bằng dầu mè làm giảm bỏng và thời gian chữa lành vết thương ở chuột. Tuy nhiên nghiên cứu trên người về lĩnh vực này còn thiếu.

3.7. Có thể bảo vệ da khỏi tia UV

Một số nghiên cứu cho thấy rằng dầu hạt mè có thể bảo vệ khỏi tác hại của tia UV trong ánh nắng. Tia UV có thể gây hại cho làn da của con người. Tác dụng này có thể phần lớn là do hàm lượng chất chống oxy hóa cao có trong dầu mè.

Trên thực tế, dầu có khả năng chống lại 30% tia UV. Trong khi nhiều loại dầu khác như dầu dừa, đậu phụng, olive chỉ có thể chống lại 20% tia UV. Tuy nhiên, có một số nghiên cứu hạn chế về hiệu quả bảo vệ khỏi tia nắng mặt trời. Vì vậy để đảm bảo thì bạn nên sử dụng kem chống nắng.

3.8. Lợi ích đối với làn da bị mụn

Dầu hạt mè có các đặc tính kể trên như chống oxy hóa, chống viêm, chống UV, … Đây là loại dầu có lợi cho làn da. Dầu hạt mè cũng ít gây mụn, không gây tắc nghẽn lỗ chân lông. Cùng với khả năng chống viêm thì dầu có thể dùng trên da bị mụn

3.9. Các lợi ích tiềm năng khác

Mặc dù còn hạn chế nhưng có một số bằng chứng cho thấy dầu hạt mè có thể mang lại những lợi ích sau:

• Giúp cải thiện giấc ngủ. Một nghiên cứu cho thấy rằng việc bôi dầu mè lên trong thời gian 2 tuần đã cải thiện chất lượng giấc ngủ và chất lượng cuộc sống.
• Bôi tại chỗ có thể làm giảm đau. Một số nghiên cứu đã chỉ ra rằng mát-xa với dầu mè có thể giúp giảm đau tay và chân.
• Có thể chăm sóc tóc. Các hợp chất trong dầu mè có thể làm tăng độ bóng và chắc của tóc trong 8 tuần.

4. Cách sử dụng dầu hạt mè

4.1. Trong ẩm thực

Dầu mè giúp tăng thêm hương vị thơm ngon và hấp dẫn cho nhiều món ăn. Nó là một thành phần phổ biến trong ẩm thực Châu Á và Trung Đông. Có một số loại dầu mè cung cấp một hương vị và mùi thơm hơi khác nhau.

• Dầu mè chưa tinh chế thường có màu sáng, hương vị thơm ngon. Bạn nên sử dụng tốt nhất khi nấu ở nhiệt độ thấp đến trung bình.
• Dầu mè tinh luyện, được chế biến nhiều hơn, có hương vị trung tính và tốt nhất để chiên hoặc rán.
• Dầu làm từ hạt mè rang có màu nâu đậm và hương vị tinh tế, phù hợp nhất để làm nước sốt mè rang.

Bạn có thể thêm dầu mè vào chế độ ăn uống của mình, tùy theo nhu cầu và sở thích.

4.2. Chăm sóc cơ thể

• Bạn có thể sử dụng dầu mè để mát xa cơ thể và da mặt với những công dụng đã kể trên. Tùy theo diện tích vùng da mà bạn có thể dùng từ 1 – 3 muỗng canh dầu.
• Trong trường hợp bị đau nhức, bỏng, … bạn có thể bôi ngoài tại vị trí tổn thương. Cần lưu ý đảm bảo vệ sinh sạch sẽ, tránh lây nhiễm vi khuẩn.
• Đối với tóc khô xơ, bạn có thể dùng dầu mè để ủ tóc 30 phút trước khi gội đầu. Bạn có thể phối trộn với một số tinh dầu như hương nhu, vỏ bưởi, oải hương, bạc hà, sả chanh … để cho mái tóc thêm dày mượt, giảm bớt gàu ngứa.

5. Lưu ý khi sử dụng dầu hạt mè

• Trong nấu nướng, bạn cần lưu ý phân biệt các loại dầu mè để sử dụng cho phù hợp tránh mất các chất dinh dưỡng do nhiệt độ cao. Bạn nên đọc kĩ hướng dẫn của nhà sản xuất
• Nếu bạn dị ứng với hạt mè thì không nên sử dụng dầu hạt mè.
• Dầu hạt mè có nồng độ chất chống oxy hóa cao nên ít bị ôi thiu. Bạn chỉ cần bảo quản dầu mè trong chai lọ ở nơi thoáng mát. Tuy nhiên, nếu sản phẩm đã mở nắp lâu ngày và có mùi lạ thì không nên sử dụng.
• Nếu bôi ngoài da thì bạn cần thử dầu mè lên vùng da nhỏ trước.

6. Kết luận

Trên đây là bài viết về dầu hạt mè. Dầu mè là một chất béo thơm ngon và lành mạnh trong chế độ ăn uống hàng ngày. Bạn có thể tận dụng những lợi ích của dầu mè để có một chế độ ăn uống cân bằng. Kobi hy vọng bài viết cung cấp thông tin hữu ích cho bạn. Còn rất nhiều bài viết về các loại dầu khác, bạn đọc quan tâm có thể truy cập vào website của chúng tôi.

Tài liệu tham khảo

1. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4390211/#:~:text=Sesame%20oil%20(SO)%20obtained%20from,acid%20and%2039%25%20linoleic%20acid
2. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5985832/
3. https://en.wikipedia.org/wiki/Sesame_oil
4. https://www.healthline.com/nutrition/sesame-oil-benefits
5. https://www.healthline.com/health/beauty-skin-care/sesame-oil-for-skin#benefits