Cây trạng nguyên (Euphorbia pulcherrima) là loài thực vật gây ấn tượng với màu sắc nổi bật, thường xuất hiện trong mùa lễ hội cuối và đầu năm. Thế nhưng, ít ai biết rằng, tinh dầu từ loài cây này cũng sở hữu giá trị sinh học tuyệt vời, đồng thời đem lại quá trình thường thức mùi hương độc đáo. Cùng Kobi khám phá thêm thông tin thú vị về tinh dầu trạng nguyên này nhé.

1. Đôi nét về thực vật

1.1 Thông tin chung

• Họ khoa học của thực vật: Thầu dầu-Euphorbiaceae;
• Thuộc chi thực vật: Chi Euphorbia;
• Tên khoa học của loài: Euphorbia pulcherrima Wild;
• Tên gọi tiếng anh thông dụng: Poinsettia, Christmas Flower, Christmas Star, Easter Flower, Étoile de Noël, Euphorbia poinsettia, Poinsettia pulcherrima…
• Tên tiếng Việt: nhất phẩm hồng, tinh tinh mộc, diệp thượng hoa, trạng nguyên, hoa giáng sinh…

Theo tài liệu, đây là là một loài thực vật quan trọng về mặt thương mại, có nguồn gốc từ Mexico và Trung Mỹ. Cho đến nay, quần thể loài phát triển đa dạng và phân bố rộng rãi ở hầu hết các vùng của Trung Quốc và Pakistan hoặc được tìm thấy ở các khu vực cận nhiệt đới trên khắp thế giới.

Được mô tả lần đầu tiên vào năm 1834 bởi người dân châu Âu. Đặc biệt, chúng nổi tiếng với những tán lá với màu sắc nổi bật, được sử dụng rộng rãi trong các buổi lễ Giáng sinh ấm áp.

Điều thú vị trong tên gọi đến từ màu sắc của hoa-màu đỏ. Trong hán tự và quan niệm xưa thì màu này được gọi là “hồng”, sắc màu tượng trưng cho sự cát tường, may mắn. Chính vì vậy mà Euphorbia pulcherrima còn có tên gọi khác là “nhất phẩm hồng” hay “trạng nguyên”.

Cho đến nay, bên cạnh loại trạng nguyên Poinsettia, có màu lá đỏ truyền thống còn xuất hiện đa dạng loại khác với các màu lá bắc khác nhau như hồng, vàng nhạt, màu trắng sữa, hoặc màu hỗn hợp…

1.2 Đặc điểm sinh trưởng và thành phần hóa học nổi bật

Trạng nguyên- Euphorbia pulcherrima là một loài thực vật có hoa. Ngoài ra, toàn bộ cây và nhựa cây (nhựa mủ) của nó được sử dụng để làm thuốc.

Thường được tìm thấy ở các khe núi ẩm ướt, sườn đồi đá, rừng nhiệt đới rụng lá và rừng khô theo mùa.

Phát triển tốt trên đất thoát nước ổn, không ngập úng, chứa nhiều mùn hay than bùn.

Khi tưới tiêu, nên nhớ rằng tránh là úng rễ bằng lượng nước quá dư thừa.

Ở Việt Nam, trạng nguyên đỏ được trồng rất phổ biến do loài này cho hoa đẹp, lại nở vào mùa Xuân, thuận tiện cho trưng bày vào dịp Tết.

Sau đây là một số thành phần nổi bật đóng góp vào sự đa dạng sinh học của cây trạng nguyên:

• Tinh dầu dễ bay hơi;
• Ancaloid;
• Tannin;
• Saponin;
• Steroid;
• Đường khử;
• Acid amin;
• …;

1.3 Mô tả thực vật

Thuộc loại cây bụi hoặc thân gỗ nhỏ, chiều cao có thể lên đến 60cm-4m. Thông thường, cây sẽ có nhựa mủ trắng, giống như hầu hết thực vật cùng họ.

Lá có kích thước lớn, hình elip đến hình elip thuôn dài ở gốc, đầu nhọn, với mép nhẵn. Màu sắc nổi bật, đặc biệt là những lá trên cùng, còn gọi là lá bắc, có màu hồng, đỏ rực hay trắng, thường bị nhầm lẫn là hoa. Tuy nhiên, hoa trạng nguyên thực sự là các cấu trúc nhỏ màu vàng, tìm thấy ở trung tâm của các cụm lá. Lá mọc ra từ những thân cây xanh, bề mặt nhẵn, mọc thẳng, mặt dưới được phủ một lớp lông.

Hoa thực tế có kích thước khá nhỏ, tụ lại ở ngọn, bao bởi những lá bắc màu đỏ tươi, hình mũi mác. Cụm hoa này có dạng ngù, gồm 4-7 nhánh, trong đó thường có 2 loại hoa đực và cái. Hoa đực thường chỉ có 1 nhị, và hoa cái có cuống dài mang bầu có lông tơ, 3 đầu nhuỵ xẻ đôi. Ban đầu, hoa có đầu màu đỏ hoặc xanh lục, nhưng sau đó sẽ tiết ra hạt phấn màu vàng.

Quả trạng nguyên dạng nang rất nhỏ và ba thùy với mỗi thùy chứa một hạt hình thuôn. Khi chín, chúng sẽ tách ra và giải phóng nhiều hạt ra môi trường bên ngoài.

1.4 Ứng dụng của trạng nguyên trong đời sống

Từ truyền thống xa xưa, cây trạng nguyên đã xuất hiện trong đời sống con người với ứng dụng đa dạng như:

• Vị thuốc dân gian: với vị đắng, chát, tính mát, có ít độc cùng tác dụng điều kinh, cầm máu, tiêu thũng, giảm sưng đau, sát trùng…mà từ lâu, nhiều loài khác nhau của Euphorbia được sử dụng như một loại dược liệu điều trị các bệnh khác nhau như:
• Bệnh ngoài da,
• Bệnh lý xương khớp;
• Chống viêm;
• Kháng khuẩn;
• Lợi hô hấp;
• Ở Trung Quốc, Euphorbia pulcherrima còn được dùng để cầm máu, băng bó khi bị gãy xương và chấn thương bầm tím do té ngã.
• Nhựa mủ đã được sử dụng như một phương thuốc chữa đau răng và chất chống nôn mửa.
• Trang trí: Cây trạng nguyên là một ví dụ điển hình của cây cảnh mùa đông vì nhu cầu tăng mạnh tập trung vào mùa Giáng sinh. Hơn thế, chúng còn mang một ý nghĩa thiêng liêng trong một số nền văn hóa và tôn giáo. Vì vậy, nhiều người đã coi loài cây này như một loại cây truyền thống trong ngày lễ của họ.
• Tinh dầu trạng nguyên: dù còn khá xa lạ nhưng chúng là tập hợp các chất thơm phong phú. Được sử dụng rộng rãi trong ngành công nghiệp thực phẩm và hương liệu, mỹ phẩm, nước hoa, dược phẩm…

2. Tinh dầu trạng nguyên là gì?

2.1 Thông tin chung

Tinh dầu trạng nguyên (Euphorbia Essential Oil / Poinsettia Essential Oil) là một sản phẩm hương thơm, được chiết xuất từ loài Euphorbia pulcherrima. Bằng quá trình thông dụng chủ yếu là chưng cất hơi nước, thu được tinh dầu trạng nguyên mang đặc tính ấn tượng như:

• Kết cấu tinh dầu Poinsettia lỏng;
• Màu sắc tinh dầu từ Euphorbia pulcherrima có thể không màu hoặc vàng nhạt, trong suốt.
• Mùi hương được mô tả là sự hòa quyện của hương hoa ngọt ngào, xen lẫn chút ấm áp đặc trưng.

2.2 Thành phần hóa học của tinh dầu trạng nguyên

Theo báo cáo, tinh dầu trạng nguyên chứa hàng loạt hoạt chất hóa học nổi bật như như:

• α-Pinene;
• β-Pinene;
• Camphene;
• D-Limonene;
• Eucalyptol;
• …

Ngoài ra, cũng cần lưu ý một điều rằng, thành phần kể trên và tỷ lệ hàm lượng của chúng trong tinh dầu Euphorbia đến từ:

• Yếu tố môi trường;
• Giai đoạn sinh trưởng;
• Thời gian thu hái;
• Phương pháp thu hoạch;
• Phương thức chưng chất;
• Bảo quản sản phẩm tinh dầu trạng nguyên…;
• Phương pháp trồng trọt;
• Tuổi của cây nguồn;

2.3 Bảo quản tinh dầu trạng nguyên như thế nào?

• Bảo quản tinh dầu trạng nguyên tốt nhất là trong lọ thủy tinh có nắp và giữ kín sau khi dùng. Thời hạn sử dụng sản phẩm từ Euphorbia pulcherrima được khuyến nghị sau khi mở nắp thông thường là khoảng 6 tháng. Bởi đây là thời điểm mà chiết xuất từ trạng nguyên vẫn giữ được chất lượng của chúng. Về mặt thời gian, tinh dầu Euphorbia pulcherrima nếu được bảo quản tốt cũng sẽ bắt đầu oxy hóa dần trong 12-18 tháng sau đó.
• Chú ý các khuyến cáo và hướng dẫn của nhà sản xuất thường được in ấn trên nhãn sản phẩm.
• Với mục đích kéo dài tuổi thọ của sản phẩm, tinh dầu từ cây Poinsettia có thể đem cất trong ngăn mát tủ lạnh hay tại vị trí thoáng mát, tránh ánh sáng trực tiếp và nguồn nhiệt cao.
• Trong quá trình sử dụng, nếu tinh dầu từ loài Euphorbia xuất hiện tình trạng mùi lạ, ôi thiu, bị oxy hóa…thì hãy loại bỏ chúng ngay.
• Để hạn chế rủi ro bất thường, nên để tinh dầu Euphorbia tránh xa tầm tay trẻ nhỏ.

3. Lợi ích của tinh dầu trạng nguyên là gì?

3.1 Xua đuổi côn trùng

Nếu bạn vẫn đang gặp phiền phức từ những loại côn trùng đáng ghét như muỗi, kiến, gián, ruồi,…cứ xuất hiện trong không gian giống, thì những sản phẩm diệt côn trùng đến từ thiên nhiên là sự lựa chọn đáng cân nhắc. Bởi lẽ không chỉ vì tính hiệu quả rõ rệt mà còn là độ an toàn cho sức khỏe của cá nhân và người thân trong gia đình. Cụ thể hơn, tinh dầu trạng nguyên là một trong những sản phẩm có thể hoạt động như một chất chống lại các loài Anopheles và do đó hữu ích cho việc kiểm soát bệnh sốt rét.

3.2 Kháng khuẩn và nấm

Hoạt tính kháng khuẩn và nấm từ chiết xuất của Euphorbia pulcherrima, bước đầu đã ghi nhận tín hiệu tích cực:

• Theo tạp chí Carbohydrate Polymers, vài hợp chất được phân lập từ cây hoa trạng nguyên có tiềm năng diệt khuẩn, chống lại vi khuẩn và nấm. Ví dụ như:
  • Vi khuẩn gây bệnh Xanthomonas;
  • pneumonia;
  • epidermidis;
  • stearothermophihus;
  • Typhimurium.
  • Aspergillus fumigatus;
• Cơ chế của quá trình này có thể là do:
  • Chiết xuất từ ​​thực vật ức chế sự phát triển của vi khuẩn và nấm
  • Các vị trí bị ảnh hưởng bởi các chất kháng khuẩn nói chung là thành tế bào, tế bào màng và tế bào chất của vi sinh vật.
  • Ảnh hưởng đến hoạt động trao đổi chất và các chất chuyển hóa, cuối cùng gây tổn thương và chế tế bào.

Mong chờ trong tương lai lợi ích này của cây Poinsettia sẽ được nghiên cứu chi tiết và sâu rộng hơn nữa.

3.3 Thanh lọc không khí

Dù nổi tiếng là thực vật trang trí và làm cảnh nhưng cây trạng nguyên vẫn giúp loại bỏ formaldehyde là chất gây ô nhiễm không khí trong nhà. Bên cạnh việc làm sạch khí bẩn trong nhà, thực vật này còn hoạt động như “máy lọc” không khí trong lành, sạch sẽ do đó có lợi cho sức khỏe con người.

Hơn thế, tinh dầu trạng nguyên còn góp phần cải thiện mùi khó chịu trong không gian sống. Đồng thời ngăn chặn sự sản sinh và gia tăng của vi sinh vật có hại hay những yếu tố tiềm ẩn gây bệnh đến từ môi trường không khí này.

3.4 Chống oxy hóa

Từ lâu, những gốc tự do được chứng minh là gây ra tổn thương tế bào bởi hầu hết nghiên cứu khoa học. Chúng thực sự góp phần đáng kể hình thành nên bệnh lý mãn tính khác nhau như đái tháo đường, ung thư và đột quỵ.

Điều thú vị là vài báo cáo sơ bộ đã đưa ra bằng chứng về đặc tính chống oxy hóa của loài Euphorbia nói chung và cây trạng nguyên nói riêng. Theo đó, hợp chất chống oxy hóa này có nhiệm vụ bảo vệ cơ thể cũng như giảm thiểu việc sản sinh các gốc tự do gây hại.

Một thông tin khác đến từ tạp chí Planta Medica, hai triterpen được phân lập từ cây hoa trạng nguyên cho thấy khả năng gây độc và chống lại tế bào ung thư Ehrlich.

3.5 Đặc tính chống viêm

Theo kinh nghiệm truyền thống, hầu hết thành phẩm từ cây trạng nguyên đều mang đến hiệu quả giảm đau và chống viêm. Đặc biệt khi được kết hợp với động tác kích thích tuần hoàn lưu thông như massage, xoa bóp…hỗn hợp dầu vận chuyển cùng tinh dầu Poinsettia sẽ nhanh chóng cải thiện cơn đau nhức xương khớp, căng cơ,…khó chịu.

3.6 Liệu pháp hương thơm đến từ tinh dầu trạng nguyên

Tinh dầu từ Poinsettia đã được công nhận về khả năng trị liệu bằng hương thơm. Có thể kể đến tác dụng như:

• Thúc đẩy sự hưng phấn và cải thiện tâm trạng;
• Bạn đồng hành tuyệt vời trước những sự lo lắng, rối loạn trầm cảm, căng thẳng;
• Tính chất an thần của tinh dầu trạng nguyên cũng có giá trị trong việc hỗ trợ chứng mất ngủ, an thần hơn.
• Hỗ trợ an ủi và làm dịu cảm xúc tiêu cực, đồng thời truyền tải những nguồn năng lượng tích cực hơn.
• Kích thích hệ thần kinh và não bộ cho để đáp ứng phù hợp với hoạt động và công việc hằng ngày.

Từ những giá trị tuyệt vời kể trên, đã giải đáp được lý do tại sao tinh dầu từ Euphorbia pulcherrima lại được ưa chuộng trong các buổi lễ giáng sinh ấm áp, thời điểm cầu nguyện, tập yoga, thư giãn cá nhân…

3.7 Lợi hô hấp

Tinh dầu từ Euphorbia pulcherrima có thể là sự lựa chọn hợp lý cho quá trình bổ trợ hô hấp. Với công dụng nổi bật như:

• Cải thiện tình trạng rối loạn đường hô hấp như viêm phế quản, tắc nghẽn do cảm lạnh thông thường hoặc cảm cúm.
• Tác dụng long đờm của tinh dầu trạng nguyên có thể giúp phá bỏ sự tắc nghẽn ở hệ thống hô hấp.
• Làm ấm và dọn sạch con đường hít thở, trở nên thông suốt hơn;

4. Sử dụng tinh dầu trạng nguyên như thế nào?

4.1 Tinh dầu trạng nguyên dùng qua đường hô hấp:

• Khuếch tán là một trong những cách phổ biến và đơn giản để sử dụng tinh dầu từ Euphorbia pulcherrima. Dễ dàng khử mùi và tạo mùi thơm yêu thích nhanh chóng, an toàn bằng cách thêm vài giọt tinh dầu Euphorbia vào máy khuếch tán, rồi chờ đợi hơi nước lan tỏa.
• Bên cạnh đó, tinh dầu Euphorbia còn được xuất hiện dưới dạng nguyên liệu của sản phẩm túi thơm, nến thơm, sáp thơm…
• Xông hơi bằng tinh dầu Poinsettia là phương thức an toàn và dễ thực hiện. Tùy theo điều kiện cá nhân, bạn có thể lựa chọn máy xông hơi hiện đại hay cách thức truyền thống thì lợi ích được ghi nhận là không quá khác biệt.
• Nhỏ 2-3 giọt tinh dầu trạng nguyên vào vật dụng gần nơi thư giãn, nghỉ ngơi, bồn tắm, nước rửa chân… Ngoài ra, chỉ cần nhỏ một vài giọt lên khăn giấy, đưa gần mũi, rồi hít thở sâu là có thể trải nghiệm hương thơm từ loài Poinsettia này một cách dễ dàng.

4.2 Tinh dầu trạng nguyên dùng bên ngoài da

Tinh dầu trạng nguyên có thể được sử dụng tại chỗ, thông qua việc thoa trực tiếp hoặc massage lên khu vực nhất định. Chọn dầu vận chuyển (jojoba, hạnh nhân, dầu dừa) khoảng 1 thìa cùng vài giọt tinh dầu Euphorbia pulcherrima để tạo nên hỗn hợp xoa bóp phù hợp với nhu cầu điều trị. Ví dụ như:

• Cải thiện hô hấp: Thêm 2 giọt tinh dầu trạng nguyên vào hỗn hợp dầu nền rồi xoa lên ngực, lưng, cổ…
• Giảm đau tại chỗ: kết hợp 4 đến 5 giọt dầu Euphorbia pulcherrima với dầu dừa hay jojoba rồi nhẹ nhàng xoa bóp lên vùng xương khớp hay cơ bị ảnh hưởng.

5. Lưu ý gì khi sử dụng tinh dầu trạng nguyên

5.1 Lưu ý chung

Cây trạng nguyên có nhiều nhựa trắng, theo một số thông tin, loại nhựa này có thể gây kích ứng da và dạ dày. Vì vậy, việc vô tình hay cố ý ăn lá trạng nguyên hay nuốt trực tiếp sản phẩm tinh dầu từ chúng có thể dẫn đến tiêu chảy hoặc buồn nôn.

Khuyến khích sử dụng tinh dầu Euphorbia pulcherrima theo cách được nhà sản xuất đề nghị, với 2 cách thông dụng là qua hô hấp và thoa tại chỗ.

Hãy thử hỗn hợp dầu trạng nguyên trên một vùng nhỏ của cánh tay trong trước khi sử dụng tinh dầu này.

Mặt khác, lưu ý hạn chế tiếp xúc tinh dầu trạng nguyên ở những nơi nhạy cảm trên cơ thể như vết thương hở, niêm mạc, tai trong, mắt,…

Vì tinh dầu Euphorbia pulcherrima càng đậm đặc, nồng độ càng cao thì tình trạng chóng mặt, đau đầu, kích ứng, phỏng da…sẽ dễ xảy ra. Vì vậy, đừng thoa tinh dầu Euphorbia chưa pha loãng lên da nếu chưa có đầy đủ kiến thức tường tận.

Ý kiến ​​của bác sĩ chuyên khoa về hương thơm là quan trọng, đặc biệt là trước khi sử dụng sản phẩm tinh dầu từ cây trạng nguyên với hàm lượng đậm đặc.

5.2 Đối tượng nào nên thận trọng khi sử dụng tinh dầu trạng nguyên

Trong quá trình sử dụng tinh dầu trạng nguyên cũng cần phải chú ý trên các đối tượng như:

• Trẻ em;
• Vật nuôi;
• Phụ nữ có thai: do khó khăn trong kiểm soát tác động của chiết xuất từ Euphorbia pulcherrima đối với thai phụ và thai nhi.
• Phụ nữ đang cho con bú;
• Đối tượng từng dị ứng với sản phẩm chiết xuất từ thực vật thuộc loài Euphorbia này;
• Nếu bạn có lịch trình phẫu thuật, khuyến khích ngưng sử dụng tinh dầu trạng nguyên ít nhất 2 tuần trước đó.

6. Quy cách đóng gói

7. Tổng kết

Có thể nói rằng, tinh dầu trạng nguyên là một trong những đại diện tuyệt vời cho sản phẩm thiên nhiên, với lợi ích sức khỏe và trải nghiệm hương thơm độc đáo không thể phủ nhận. Hi vọng trong tương lai không xa, tinh dầu từ loài Euphorbia pulcherrima này sẽ được nghiên cứu thêm những giá trị mới mẻ khác cùng ứng dụng phổ biến hơn nữa trong thực tế. Đừng quên Kobi luôn đồng hành cùng bạn để trải nghiệm về thế giới tinh dầu thiên nhiên đa dạng và độc đáo nhé.

Tài liệu tham khảo

1. Health benefits of Poinsettia https://www.healthbenefitstimes.com/poinsettia/
2. Poinsettia – Uses, Side Effects, and More https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-470/poinsettia
3. https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.962.1803&rep=rep1&type=pdf 
4. Poinsettia (Euphorbia pulcherrima): health benefits and care https://foodthesis.com/poinsettia-euphorbia-pulcherrima-benefits-and-care/
5. Antibacterial activity of chitosan solution against Xanthomonas pathogenic bacteria isolated from Euphorbia pulcherrima https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0144861707004365
6. Trạng nguyên (cây) https://vi.wikipedia.org/wiki/Tr%E1%BA%A1ng_nguy%C3%AAn_(c%C3%A2y)