Có thể nói rằng, chùa dù là loài thực vật khá xa lạ đối với nhiều người trong chúng ta. Tuy nhiên, sự nổi bật về lợi ích mà loài thực vật này đem lại luôn nhận được sự quan tâm và chú ý từ đông đảo người tiêu dùng. Trong đó, ấn tượng hơn cả là tinh dầu chùa dù, chiết xuất thiên nhiên được y học dân gian cũng như nghiên cứu khoa học đánh giá tích cực đối với sức khỏe con người. Sau đây, Kobi mời độc giả cùng khám phá những thú vị mà tinh dầu chùa dù mang đến nhé.

1. Sơ lược về thực vật

1.1 Thông tin chung

• Tên tiếng Việt: Chùa dù, Dê sua tùa, Tả hòang dồ (Hmông), Kinh giới rừng, Kinh giới núi…
• Tên khoa học: Elsholtzia penduliflora W.W. Smith. hoặc Elsholtzia blanda
• Họ thực vật: chi Elsholtzia, Lamiaceae (Hoa môi)

1.2 Đặc điểm sinh trưởng

Theo tài liệu, chi Elsholtzia Will có khoảng 30 loài trên thế giới, hầu hết thuộc cây thân thảo sống một năm. Quần thể thực vật này phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á. Ngoài ra, còn có thể tìm thấy một vài loài thuộc chi này ở châu Âu và châu Phi, nhưng số lượng không nhiều.

Tại Việt Nam, chi Elsholtzia Will xuất hiện khoảng 7 loài, 5/7 loài được dùng làm thuốc, trong đó có cây chùa dù.

Chùa dù có nguồn gốc từ vùng cận núi Himalaya, phân bố rải rác ở Trung Quốc, Ấn Độ…Tại Việt Nam, chùa dù được phát hiện ở vùng núi cao từ 1450-1600m ở Sìn Hồ (Lai Châu), Bát Xát (Lào Cai), Sa Pa, Đồng Văn, Mường Lống-Kỳ Sơn (Nghệ An), Quản Ba (Hà Giang)…

Chùa dù là loại cây ưa ẩm và ưa sáng, có thể hơi chịu bóng.

Quần thể thực vật này thường mọc tập trung thành những đám lớn trong:

• Các thung lũng ẩm;
• Dọc bờ suối;
• Trên các bãi đất bằng ngay dưới chân rừng núi đá vôi…

Cây phát triển và thích nghi ở vùng có khí hậu cận nhiệt đới cao, với nhiệt độ trung bình 15-18 độ C.

Hiện nay, chùa dù vẫn được xếp vào loại cây thuốc hiếm và bị đe dọa, cần được bảo vệ ở Việt Nam.

1.3 Mô tả  thực vật

Cây thảo sống hàng năm, cao 1-2m, mọc thành bụi nhỏ, thân vuông có lông mềm, phân nhánh nhiều. Lá mọc đối, có cuống ngắn hình mác, gốc và đầu thuôn nhọn, dài 5-15cm, rộng 1-5cm. Mặt trên phiến lá nhẵn, chỉ có lông ở gân, còn mặt dưới có lông mịn, màu nhạt hơn. Mép khía răng của phiến lá không đều, đôi khi có viền màu tím nhạt.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá và đầu cành thành bông dài 10-20cm. Hoa nhiều màu trắng đục, mọc cong xuống và xếp dày đặc thành nhiều phòng sít nhau ở phía ngọn non như đuôi sóc. Đài hoa hình chuông ngắn, mặt ngoài có lông, mặt trong nhẵn. Khi thành quả, đài có hình trứng và hơi phình ra ở giữa. Tràng hoa có ít lông ở mặt ngoài, nhẵn ở mặt trong, có 4 thùy gần đều, nhị 4.

Quả hình bầu dục, dẹt, nhẵn dài 0.5-1mm, vỏ ngoài màu đen.

Toàn cây có tinh dầu thơm, được mô tả là tương tự như hương của cây khuynh diệp, cây tràm…

Chùa dù ra hoa quả nhiều hằng năm, mùa hoa khoảng tháng 7-9 , còn mùa quả khoảng tháng 10-11. Khi quả chín sẽ tự mở ra, hạt theo đó mà thoát ra ngoài, sẽ nẩy mầm vào khoảng tháng 4 năm sau.  Thông thường, những cành sau khi có hoa quả sẽ tàn lụi vào mùa đông.

2. Đôi nét về tinh dầu chùa dù

2.1 Đặc tính chung

Tinh dầu chùa dù có là sản phẩm có những đặc tính như:

• Bộ phận dùng: Phần trên mặt đất của cây chùa dù, thu hái vào mùa hè, lúc cây có hoa.
• Phương pháp chiết xuất chùa dù thông thường: chưng cất hơi nước
• Kết cấu: lỏng, độ lan tỏa hương thơm ổn định, bền.
• Màu sắc: tinh dầu có màu vàng cam, khi tiếp xúc lâu với không khí sẽ chuyển dần thành màu vàng đỏ, đem chưng cất lại có màu vàng chanh.
• Mô tả hương thơm: đem đến trải nghiệm mùi ấm, cay nồng, đầy thư giãn tương tự như hương khuynh diệp hay cây tràm.

2.2 Thành phần hóa học

Theo một số tài liệu đã công bố, những tác giả Việt Nam như Võ Văn Chi, Đỗ Tất Lợi, Nguyễn Văn Hạc…lấy tên khoa học của chùa dù là Elsholtzia blanda Benth. Trong thực vật này chứa 0,4-0,6%, tinh dầu mùi thơm. Bộ phận chứa tinh dầu chiếm tỷ lệ cao nhất là lá (0.4-0.6%), tiếp theo là hoa (0,28-0,47%), cành (0,16-0,25%)…Hàm lượng tinh dầu cao nhất được ghi nhận vào khoảng tháng 8-9.

Trong đó thành phần chủ yếu là cineol, chiếm 75-80% hoặc 56-60%, tùy phương pháp phân tích. Bên cạnh đó, còn ghi nhận một số hoạt chất khác có trong sản phẩm này như:

• α-pinen và β-pinene;
• α-terpineol;
• α-phellandrene;
• Camphen, geranyl acetat, linalool, geraniol, β-caryophylen, β-ocimen, linalyl acetat…

Thành phần và tỷ lệ của tinh dầu này sẽ có sự khác biệt tùy vào:

• Loài thực vật;
• Môi trường và khí hậu sinh sống;
• Phương pháp chiết xuất;
• …

Bảo quản:

• Thận trọng chứa tinh dầu từ Elsholtzia trong vật chứa thủy tinh tối màu. Để có thời hạn sử dụng tối đa nên đậy nắp kín lọ sau mỗi lần sử dụng.
• Không nên để ánh sáng mặt trời chiếu vào sản phẩm và để xa tầm tay trẻ nhỏ.
• Trong thời gian dùng, nếu tinh dầu chùa dù có mùi lạ, biến chất thì nên ngừng tiếp xúc.

3. Lợi ích của tinh dầu chùa dù

Hiện nay, nghiên cứu về chiết xuất tinh dầu từ loài Elsholtzia penduliflora hoặc Elsholtzia blanda còn khá hạn chế. Thế nhưng, với những thành phần nổi bật có trong sản phẩm, thì lợi ích mà tinh dầu chùa dù mang lại được nhận xét là ấn tượng.

3.1 Theo dân gian

Theo y học cổ truyền đây là dược liệu có vị cay, mùi thơm, tính ấm, tác dụng thanh nhiệt, giải cảm, giảm đau, giảm viêm…Do đó, trong dân gian đây là thảo mộc dùng để làm thuốc chữa cảm cúm, sốt, ho,…dưới dạng:

• Thuốc sắc,
• Xông hơi;
• Dùng ngoài da;

Một số địa phương đã dùng tinh dầu chùa dù thay thế cho tinh dầu tràm và khuynh diệp, trong những công thức dầu xoa, cao xoa…

Khi phối hợp tinh dầu Elsholtzia penduliflora với chiết xuất bạc hà, nhân dân bào chế thành dạng dầu xoa, lấy tên là dầu xoa Sìn Hồ để giải nhiệt, giảm đau, sát khuẩn…

Ngoài ra, tinh dầu này khi pha loãng hay trộn với dầu vận chuyển cũng có thể ứng dụng xoa bóp điều trị tê thấp, đau mỏi cơ thể…

3.2 Tinh dầu chùa dù có đặc tính kháng khuẩn

Đánh giá hoạt động kháng khuẩn bằng phương pháp khuếch tán giếng thạch cho thấy tinh dầu từ Elsholtzia blanda ở tất cả các nồng độ đều hoạt động chống lại:

• Vi khuẩn Gram dương (Staphylococcus aureus);
• Vi khuẩn Gram âm (Escherichia coli);
• Nấm men gây bệnh (Candida albicans);

Trong đó, chúng nhạy cảm nhất và kháng với chủng S. aureus.

3.3 Xua đuổi côn trùng

Thành phần cineol hay hay eucalyptol là một hợp chất hữu cơ tự nhiên, trong điều kiện nhiệt độ phòng là một chất lỏng không màu. Từ lâu, hoạt chất này đã được dùng làm nguyên liệu của thuốc trừ sâu, thuốc xua đuổi côn trùng…

Ngoài ra, nhờ mang đến hương thơm đặc trưng mà tinh dầu chùa dù còn được ưa chuộng để làm nguyên liệu cho chất khử mùi tự nhiên. Điều này hỗ trợ không gian sống của bạn được thanh lọc trong lành và ấm áp hơn.

3.4 Lợi hô hấp

Ngày nay, với sự ô nhiễm môi trường gia tăng, rối loạn hô hấp sẽ xuất hiện phổ biến hơn. Ví dụ như cảm lạnh, cảm cúm, sổ mũi, ho, tăng tiết chất nhầy làm tắc nghẽn đường hít thở,…. May mắn thay, tinh dầu chùa dù khá hữu ích khi giúp bạn giải quyết tình trạng này. Tương tự như tinh dầu khuynh diệp hay tràm trà khi được khuếch tán thành hơi nước, sẽ “dẫn lối” các hoạt chất khám viêm, sát khuẩn, làm dịu, như linalool, camphene, limonene…vào bên trong cơ thể theo đường hô hấp. Bên cạnh đó, bạn có thể áp dụng tinh dầu chùa dù này trong hỗn hợp cùng dầu vận chuyển để xoa bóp làm ấm vùng ngực, hầu họng…

3.5 Tinh dầu chùa dù hỗ trợ sức khỏe xương khớp

Trải qua thời gian lâu dài, chùa dù thuộc chi chi Elsholtzia cũng đóng góp trong những liệu pháp giảm đau cơ xương khớp, nhờ đặc tính giảm đau, chống viêm…Điều này đã được nhân dân ứng dụng rõ rệt trong các phương thuốc điều trị tổn thương xương khớp như viêm khớp, thấp khớp, đau nhức…Bên cạnh đó, nhiều báo cáo nghiên cứu khoa học đã phát hiện ảnh hưởng tích cực trên đến từ những hợp chất có đặc tính sinh học cao như linalool, cineol, camphene, pinene…

Do đó, với mục đích tận dụng tối đa khả năng hỗ trợ vấn đề xương khớp của tinh dầu chùa dù, bạn nên phối hợp chúng với các thao tác massage, xoa bóp bấm huyệt, lên vùng cơ thể khó chịu. Quá trình này mang lại ảnh hưởng tích cực như:

• Thúc đẩy nhanh chóng hoạt chất có lợi vào mô cơ;
• Giúp phục hồi tổn thương thông qua việc kích thích tuần hoàn nuôi dưỡng;
• Thư giãn cơ xương khớp;
• Giảm co thắt gân xương…

3.6 Liệu pháp hương thơm

Đa số ý kiến đều đồng tình về tác động tích cực đến tinh thần của tinh dầu chùa dù. Được mô tả hương thơm tương tự như hương tràm trà và khuynh diệp, tinh dầu này mang đến sự ấm áp, nhẹ nhàng. Đồng thời còn có đặc tính thanh tẩy, giúp tăng cường sự minh mẫn và cởi mở tâm trí. Ngoài ra, chúng còn mang đến nguồn năng lượng dồi dào, xoa dịu sự mệt mỏi, uể oải, cân bằng cảm xúc, thậm chí là an thần, hỗ trợ giấc ngủ ngon hơn.

Nguyên nhân được giải thích là do sự hiện diện của các monoterpenes với đặc tính sinh học giá trị, có tác động đến tâm trạng một cách tích cực. Dễ dàng tiếp cận chiết xuất thực vật này thông qua đa dạng phương pháp linh hoạt như như xông hơi, khuếch tán chúng lúc thư giãn, đọc sách, làm việc…

4. Cách sử dụng tinh dầu chùa dù

Tùy theo đa dạng mục đích khác nhau, bạn có thể linh hoạt sử dụng tinh dầu chùa dù:

• Khuếch tán hương thơm: giống như các tinh dầu bay hơi khác, chiết xuất từ cây chùa dù có thể tác động đến cơ thể thông qua việc hít thở không khí. Bên cạnh phương pháp lan tỏa hương thơm truyền thống, bạn có thể nâng cấp quá trình trải nghiệm của mình bằng cách trang bị thêm công cụ hỗ trợ như máy khuếch tán, đèn xông…
• Dùng tại chỗ: dùng 1-2 giọt dầu chùa dù vào chất nền như dầu vận chuyển (dầu dừa, dầu jojoba…), sữa tắm, nước tắm…Sau đó, dùng hỗn hợp này để tiến hành các thao tác massage, xoa bóp thư giãn lên các khu vực cần thiết. Chẳng hạn như vùng ngực-cổ để cải thiện hô hấp hay cơ xương khớp để hạn chế tình trạng viêm, giảm đau, thư giãn cơ…
• Xông hơi: từ lâu đã là liệu pháp dân gian có lợi cho nhiều loại bệnh lý, đặc biệt ở cơ quan hô hấp. Tùy điều kiện hiện tại của từng cá nhân mà có thể sử dụng dụng cụ/thiết bị xông hơi hiện đại hay truyền thống. Lúc này các hơi nước sẽ giúp trị liệu, cân bằng các vấn đề khó chịu của bạn.
• Để lưu giữ hương thơm xung quanh, bạn có thể dùng bình xịt chứa tinh dầu pha loãng với nước rồi xịt vào vật dụng. Ví dụ túi thơm, quần áo, gối,…

5. Lưu ý khi sử dụng tinh dầu chùa dù

Các trường hợp sau cần nhận được sự tư vấn và hướng dẫn thích hợp từ nhân viên y tế khi sử dụng tinh dầu chùa dù:

• Phụ nữ đang mai thai;
• Phụ nữ cho con bú;
• Trẻ em: chưa có nhiều báo cáo khoa học về việc dùng tinh dầu chùa dù trên đối tượng này. Do vậy, để tránh sự tiêu cực không đáng có xảy ra, nên hạn chế tiếp xúc với tinh chất này.
• Trường hợp đang mắc bệnh lý cấp tính nguy hiểm, người nguy cơ cao bị động kinh, ung thư hoặc bất kỳ vấn đề y tế nào;
• Tiền sử từng bị kích ứng, dị ứng với bất kỳ thành phần chứa trong tinh dầu chùa dù;

Ở hầu hết các phương thức sử dụng, khuyến khích nên pha loãng tinh dầu từ loài Elsholtzia với dầu vận chuyển (gợi ý như dầu oliu, dầu dừa, dầu jojoba…). Bởi dưới dạng nguyên chất đậm đặc, chúng có thể có nguy cơ gây kích ứng và mẫn cảm ở một số đối tượng nhạy cảm.

Tuyệt đối không được uống trực tiếp tinh dầu chùa dù nguyên chất vì tiềm ẩn nhiều rủi ro có hại.

Bên cạnh đó, nếu có các vấn đề hay phản ứng bất thường như phát ban, mụn, choáng, nôn ói, nổi mề đay, …hãy ngừng sử dụng ngay lập tức. Cần chú ý tránh xa các khu vực nhạy cảm của cơ thể như niêm mạc, mũi trong, mắt…Nếu không may tiếp xúc trực tiếp chiết xuất chùa dù ở các vị trí này, cần lập tức rửa sạch bằng nước mát.

Tổng kết

Cho đến hiện tại, dữ liệu lâm sàng về lợi ích của tinh dầu chùa dù còn khá hạn chế. Thế nhưng, từ kinh nghiệm dân gian đã chứng minh vai trò của chiết xuất loài thực vật này. Chúng thực sự là sản phẩm đa năng, mang lại hiệu quả với một số tình trạng sức khỏe. Cùng chờ đợi trong tương lai gần sẽ có thêm những nghiên cứu và ứng dụng chi tiết hơn nhằm khai thác và phát huy tiềm năng tối đa của thực vật. Đừng quên chia sẻ trải nghiệm vào phần bình luận bên dưới. Đồng thời, cùng Kobi khám phá kho tàng tinh dầu thiên nhiên nhé.

Tài liệu tham khảo:

1. Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, 2006.
2. Nhiều tác giả, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam (tập 1), Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật.
3. The antimicrobial activity and chemical composition of Elsholtzia blanda (Benth.) Benth. essential oils in Lam Dong Province, Viet Nam. https://ctujs.ctu.edu.vn/index.php/ctujs/article/view/490

4. Combined Analysis by GC (RI), GC/MS and 13C NMR Spectroscopy of Elsholtzia blanda, E. penduliflora and E. winitiana Essential Oils. https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1934578X0700200814

5. Chemical compositions of the essential oils of inflorescence and vegetative aerial parts of Elsholtzia blanda (Benth.) Benth. (Lamiales: Lamiaceae) from Meghalaya, North-East India. https://www.researchgate.net/publication/319203573_Chemical_compositions_of_the_essential_oils_of_inflorescence_and_vegetative_aerial_parts_of_Elsholtzia_blanda_Benth_Benth_Lamiales_Lamiaceae_from_Meghalaya_North-East_India