Một dược là gì? 5 bài thuốc dân gian

Ngày nay, dược liệu một dược và sản phẩm từ chúng dần trở nên quen thuộc và được sử dụng rộng rãi trên thế giới. Không chỉ mang đến hương thơm độc đáo, một dược còn được đánh giá tích cực khi mang lại vô vàn lợi ích đến sức khỏe con người. Sau đây, Kobi sẽ mang đến những thông tin thú vị về vị thuốc này nhé.

1. Một dược là gì?

1.1 Thông tin chung

Theo dữ liệu khoa học, một dược có những thông tin cơ bản gồm:

• Tên gọi khác: Mộc dược, Mạt dược, tùng chi, tùng cao…
• Tên khoa học: Commiphora Myrrha Engl
• Tên dược liệu: Myrrh hoặc Commiphora Myrrha
• Họ thực vật: Trám (danh pháp khoa học: Burseraceae)

Trong thực tế, dược liệu này được chiết xuất chính từ phần gôm nhựa (nhựa dầu) từ cây một dược (Commiphora Myrrha). Ngoài ra, một số địa phương khác cũng sử dụng cây một dược (Balsamodendron Ehrenbergianum Berg.).

Trong ngành thực phẩm và đồ uống, Myrrh được sử dụng như một thành phần hương liệu. Chúng góp mặt trong chất thơm, nước hoa, mỹ phẩm…

1.2 Mô tả thực vật

Một dược là thực vật thân nhỡ, cao khoảng 2,5-3m. Kích thước thân cây nhỏ, phân nhánh ít, cành có gai. Lá màu xanh lục xám, mọc cách nhau. Hoa đơn tính, mọc ở nách lá, màu trắng, kích thước nhỏ. Quả dạng hạch, bên trong chia thành 2 ngăn, mỗi ngăn chứa 01 hạt nhỏ.

1.3 Đặc điểm sinh trưởng

1.3.1 Phân bố

Thực vật phân bố chủ yếu ở các khu vực có khí hậu nhiệt đới trên thế giới, phát triển đặc thù tại châu Phi và Tây Á. Ví dụ như bờ biển Somalia, bán đảo Arabian,…Dễ dàng bắt gặp, thực vật ở độ cao khoảng 250-1300m so với mực nước biển, tốt nhất ở những nơi đất mỏng, đá vôi.

1.3.2 Thu hoạch và sơ chế nhựa Myrrh

Thu hoạch:

• Thông thường, trong tự nhiên, nhựa của cây sẽ thông qua những kẽ nứt ở vỏ mà chảy tự nhiên ra ngoài. Ngoài ra, để tăng sản lượng, ta có thể tạo vết thương trên thân vỏ hoặc rạch sâu vào cành to để nhựa tiết ra. Ban đầu, nhựa có màu trắng hay vàng nhạt, sánh như dầu. Sau đó sẽ chuyển dần sang màu vàng đậm, đỏ nhạt, đỏ sẫm, đồng thời kết cấu sẽ thành khối, chắc hơn.
• Thời điểm thu hoạch để đạt được năng suất và phẩm chất tốt là khoảng từ tháng 7-9.

Sơ chế: Sau khi thu được nhựa, loại bỏ tạp chất kèm theo. Tiếp theo sơ chế dược liệu:

• Cách 1: Tán với đăng tâm thành bột mịn (tỷ lệ 30-40g một dược: 1g đăng tâm). Hoặc sao qua trước với đăng tâm, rồi đem tán thành bột mịn.
• Cách 2 (thủy chế): Thêm ít rượu vào một dược, đem nghiền nát, rồi cho nước vào thủy phi, cho đến khi bột mịn, phơi khô.
• Cách 3 (chế với giấm): đem dược liệu cho vào chảo rồi sao nhỏ lửa đến khi mặt ngoài hơi tan ra, lấy ra để nguội, phun giấm lên bề mặt. Tiếp tục thực hiện thao tác trên đến khi mặt ngoài sáng bóng. (Tỷ lệ tham khảo 100kg dược liệu: 6 lít giấm).

2. Đôi nét về dược liệu một dược

2.1 Mô tả dược liệu

Dược liệu một dược có các đặc tính sau:

• Là phần nhựa gôm, dạng khối, cục, hình dạng không đều;
• Chất cứng, giòn;
• Mùi thơm đặc trưng, vị đắng;
• Bên ngoài có màu sắc đỏ nâu hay nâu vàng, đốm trắng, sáng bóng bên trong. Một số khối sẽ có màu nâu đen rõ hơn, chứa dầu, kèm bụi phấn vàng phủ bên trên.
• Tan trong nước hoặc rượu;
• Phơi nắng thì dạng khối chắc của vị thuốc sẽ dẻo dần, tỏa ra hương thơm dễ chịu.
• Bên cạnh đó, tinh dầu một dược đã được chiết xuất sẽ mang mùi hương đặc trưng của vị thuốc.

2.2 Thành phần hóa học của một dược

Giá trị của dược liệu một dược chủ yếu đến từ thành phần đa dạng của chúng:

• Tinh dầu, chất keo, dầu keo (Trung Dược Học);
• Hợp chất phong phú khác như monoterpen, sesquiterpenes và các hợp chất thơm phân tử nhỏ, nhựa hòa tan trong rượu (diterpenoid, triterpenoid, steroid và lignans, chất gôm tan trong nước (đường, protein và tro).
• Commiphoric acid, commiphorinic acid, heerabomyrrhol, heerabomyrrholic acid, heeraboresene(Trung Quốc Y Học Khoa Học Viện Dược Vật Nghiên Cứu, Trung Thảo Dược Hữu Hiệu Thành Phần Đích Nghiên Cứu , Bắc Kinh 1972 : 396).
• Commiferin (Dư Quốc Quân, Dược Tài Học 1963 : 377).
• Furano sesquiterpen: trong đó có hỗn hợp Furanoeudesma-1,3-diene và Lindestrene tạo mùi thơm đặc biệt và tác dụng giảm đau hiệu quả.

2.3 Bảo quản

Nên bảo quản dược liệu ở nơi kín đáo, tốt nhất là trong lọ/chai kín để hạn chế tình trạng mùi hương bay hơi.

Cách xa tầm tay trẻ nhỏ và không nên để ánh sáng mặt trời trực tiếp chiếu vào dược liệu.

Trong quá trình sử dụng, nếu nhựa thơm một dược có bị biến chất thì không nên tiếp xúc.

3. Công dụng của dược liệu một dược

Từ lâu, một dược đã được sử dụng trong nhiều thế kỷ như hương liệu và cho mục đích y học.

3.1 Theo Đông y

Đây là vị thuốc quen thuộc và ứng dụng phổ biến trong y học cổ truyền với những tính chất:

• Tính vị: Vị đắng, tính bình, mùi thơm đặc trưng của vị thuốc;
• Quy kinh: Tâm, Tỳ, Can;
• Công dụng: hoạt huyết, khử ứ trệ, giảm đau, tiêu sưng, thông kinh lạc, điều hòa kinh nguyệt…
• Chủ trị các chứng bệnh như: kinh nguyệt bế tắc, đau bụng kinh, nhọt độc sưng đau, đau do sang chấn,…Dùng ngoài giúp thúc đẩy quá trình lên da non, thu miệng vết thương…

3.2 Giảm đau

Từ lâu, một dược đã được sử dụng trong y học dân gian như loại thuốc truyền thống giảm đau thần kinh, hạn chế viêm nhiễm…Ngoài việc thông qua đường tiêu hóa quen thuộc, người xưa còn biết chiết xuất dầu và kết hợp với xoa bóp, massage…nhằm tăng hiệu quả giảm đau, kháng viêm.

Gần đây, một số báo cáo về việc bổ sung chất MSM (Methyl Sulphonyl Methane) trong chế phẩm từ một dược nhận được kết quả khả quan. Theo đó, chất MSM sẽ ức chế enzym tiêu hủy sụn khớp, cùng tái tạo sụn khớp làm chậm quá trình thoái hóa khớp. Điều này phù hợp với tình trạng đau cột sống, thoái hóa khớp,…

3.3 Chống oxy hóa

Trong cơ thể, chất chống oxy hóa giúp trung hòa căng thẳng gây ra bởi áp lực môi trường, chẳng hạn như ô nhiễm và các yếu tố khác. May mắn thay, lợi ích chống oxy hóa từ một dược cũng đang dần ghi nhận vài tín hiệu tích cực. Công bố trên tạp chí Food and Chemical Toxicology bước đầu kết luận rằng nhũ tương có nguồn gốc từ thực vật Myrrh là chất “chất chống oxy hóa mạnh mẽ”, đồng thời tăng cơ chế miễn dịch của cơ thể.

3.4 Một dược và tiềm năng trong điều trị ung thư

Tiềm năng trong điều trị ung thư của vị thuốc một dược đang được nghiên cứu tích cực. Bước đầu, thông tin từ nhóm nhà nghiên cứu Trung Quốc tiết lộ, chiết xuất và hợp chất từ nhựa cây Commiphora myrrha có thể có hiệu quả chống lại các tế bào ung thư phụ khoa ở người. (Tạp chí Nghiên cứu Cây thuốc)

4. Một dược được sử dụng như thế nào?

4.1 Liều dùng

Liều lượng thích hợp của một dược phụ thuộc vào một số yếu tố như tuổi tác, sức khỏe của người dùng và một số tình trạng khác. Theo đó, liều dùng tham khảo:

• Khi dùng dưới dạng hoàn, thuốc tán hay thuốc thang sắc là khoảng 4-12g/ngày. Chú ý rằng, nên sơ chế một dược trước (tán bột như đã trình bày ở trên), rồi hòa vào nước sắc của thuốc khi còn nóng, sau đó mới sử dụng.
• Dùng ngoài da dưới dạng cao dán: không kể liều lượng;

4.2 Một số bài thuốc dân gian từ một dược

4.2.1 Chữa tổn thương do té ngã và đau nhức gân cơ xương

Một dược hoàn gồm: Một dược, Nhũ hương, Xuyên tiêu, Xuyên khung, Xích thược, Đương quy, Tự nhiên đồng, đem tán bột trộn với sáp ong, làm thành viên hoàn.

Hoặc bài Nhũ Hương Một Dược Tán (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược):

• Một dược, Nhũ hương, mỗi loại 5g;
• Đương quy 10g;
• Bạch truật 10g;
• Bạch chỉ 10g;
• Cam thảo 3g;
• Nhục quế 3g;
• Đem tán bột, mỗi lần uống 6-10g, ngày 3 lần với rượu.

4.2.2 Phụ nữ bế kinh, đau bụng kinh

Một dược 5g, Hương phụ 6g, Diên hồ sách 10g, Ngũ linh chi 6g, đem tán bột, rồi trộn đều. Mỗi lần uống 8-10g hỗn hợp, ngày 2-3 lần với nước ấm. (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách)

Hoặc Một Dược Tán-Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách:

• Một dược, Hồng hoa mỗi loại 5g;
• Đương quy, Diên hồ sách mỗi loại 10g;
• Đem tán bột hỗn hợp, mỗi ngày 2 lần, mỗi lần 6-10g với nước ấm hoặc rượu nóng.

4.2.3 Trị mụn nhọt sưng đau

Theo Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược:

• Một dương, Nhũ hương, mỗi loại 5g;
• Xạ hương 0,1g;
• Hùng hoàng 3g;
• Đem tán bột, làm thành viên hoàn, mỗi lần uống 3-6g, ngày 2 lần với nước ấm.

4.2.4 Trị thấp khớp cấp do sưng đau các khớp, hạn chế vận động

Bài “Kháng phong thấp thang”, công dụng thông kinh hoạt lạc, khu phong tán hàn.

• Một dược, Xuyên ô (chế), Nhũ hương, Khương hoạt, Phòng phong, Quế chi, Bào sơn giáp, mỗi loại 10g;
• Tế tân, Ma hoàng, mỗi loại 3g;
• Ngô công 4 con.
• Đem sắc uống.

4.2.5 Dùng ngoài giảm đau lưng do chấn thương

Một dược và Nhũ hương với hàm lượng bằng nhau, đem tán thành bột mịn. Thêm 30% rượu vào thành hỗn hợp dạng hồ, sệt, rồi đắp lên vùng đau nhức 1-2 lần trong 3-5 ngày.

5. Đôi nét về tinh dầu một dược hay tinh dầu nhựa thơm Myrrh

5.1 Thông tin chung về tinh dầu một dược

Thực tế, tinh dầu một dược còn có tên thương mại khác là tinh dầu nhựa thơm Myrrh (Myrrh essential oil). Đây là sản phẩm được tinh chế từ phần nhựa của thực vật cùng tên bằng quá trình chủ yếu là chưng cất hơi nước. Thành phẩm thu được có đặc điểm như:

• Kết cấu dung dịch sánh nhẹ, màu sắc có thể đạt được là từ màu hổ phách đến nâu vàng;
• Độ lan tỏa hương thơm từ tinh dầu một dược có mức độ trung bình;
• Đặc tính của hương thơm: đem lại hương gỗ trầm ấm, xen lẫn với chút hương đất ấm và cay đặc trưng.

Giá trị của tinh dầu một dược còn được ghi nhận thông qua những thành phần hóa học ấn tượng. Chẳng hạn như hợp chất thơm, monoterpen, sesquiterpenes…Cụ thể hơn:

• Cadinene, limonene, α-pinen, cresol, cuminaldehyde, eugenol, heerabolene, axit axetic, axit formic…
• Furanodiene, lindestrene, furanoeudesma-1,3-diene, β-elemene, Germacrene B, Geracrene D, δ-elemene, 2-Methoxyfuranodiene…

5.2 Lợi ích ấn tượng từ tinh dầu một dược

Với những hoạt chất nổi bật được ẩn chứa bên trong mà tinh dầu một dược đem đến lợi ích sức khỏe ấn tượng. Có thể kể đến như:

• Liệu pháp thư giãn: tinh dầu Myrrh sẽ đem đến sự điều hòa hệ thần kinh giữa thư giãn và kích thích với những cơ chế khác nhau. Ví dụ như hoạt chất thuộc nhóm sesquiterpenes có tác động đến trung tâm cảm xúc ở vùng dưới đồi, giúp cảm xúc thoải mái và bình tĩnh hơn.
• Chống lại vi sinh vật gây hại: nghiên cứu sơ bộ trên động vật đánh giá cao khả năng này từ dầu Myrrh. Bởi chúng có thể kích thích và củng cố hệ thống miễn dịch trước ảnh hưởng tiêu cực của vi khuẩn và nấm gây hại.
• Chống oxy hóa: báo cáo trong ống nghiệm trên động vật bước đầu đã ghi nhận hiệu quả này khá ổn định. Thực vật, chúng được xem như một chất chống oxy hóa mạnh mẽ để chiến đấu với các gốc tự do gây hại.
• Giảm đau: tinh dầu một dược là sự lựa chọn không nên bỏ qua khi phối hợp với massage, xoa bóp. Dữ liệu cho thấy, chiết xuất này sẽ thư giãn và xoa dịu cơ xương khớp. Đồng thời sẽ giúp hạn chế quá trình sản xuất hóa chất và tín hiệu gây viêm, đau.
• Lợi hô hấp: chúng sẽ cải thiện những vấn đề liên quan hô hấp như ho, chất nhầy đờm dư thừa, ứ đọng, cảm lạnh…

6. Lưu ý khi sử dụng sản phẩm từ một dược

Không thể phủ nhận dược tính tuyệt vời từ dược liệu này, tuy nhiên vẫn có những điểm lưu ý khi sử dụng một dược:

• Không nên tự ý uống thuốc nếu chưa được sự tham vấn từ người có chuyên môn.
• Không nên sắc thuốc một dược cùng những vị thuốc khác. Bởi chúng chứa chất gôm nhựa có thể cản trở sự hòa tan của thành phần khác.
• Nếu trong bài thuốc sử dụng chung với nhũ hương, khuyến khích gia giảm liều lượng. Vì hai dược liệu này có công dụng gần giống nhau.
• Một dược (Myrrh) có thể tương tác với warfarin và các dẫn xuất coumarin khác.

Những đối tượng không nên dùng sản phẩm từ một dược:

• Phụ nữ đang mang thai: dược liệu có thể kích thích tử cung và có thể gây sẩy thai. Bên cạnh đó, không có đủ thông tin để đánh giá mức độ an toàn của việc sử dụng myrrh trên da trong thời kỳ mang thai.
• Mụn nhọt đã vỡ, loét;
• Phụ nữ đang bị rong kinh, rong huyết nhiều.
• Thận trọng với bệnh nhân bị đau dạ dày, đang bị rối loạn đông máu, xuất huyết cấp tính…
• Không nên dùng cho tình trạng đau nhức nhưng do huyết hư (không phải do huyết ứ).
• Ngừng sử dụng chế phẩm từ một dược-myrrh ít nhất 2 tuần trước khi phẫu thuật theo lịch trình.

7. Tổng kết

Như vậy, một dược và các sản phẩm từ chúng, đặc biệt là tinh dầu một dược đã mang đến những lợi ích tuyệt vời cho sức khỏe chúng ta. Hi vọng trong tương lai, tiềm năng của một dược sẽ được khai thác nhiều hơn nữa. Nếu muốn khám phá thêm những thông tin thú vị khác về thiên nhiên đừng bỏ qua Kobi nhé.

Tài liệu tham khảo

1. Bộ y tế, Giáo trình Dược học cổ truyền, Nhà xuất bản y học, 2006
2. Bộ Y tế, Dược điển Việt Nam IV, 2010
3. Đỗ Tất Lợi, Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học, 2006
4. Viện Dược Liệu, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập I và II, Nhà xuất bản Khoa học và kĩ thuật, 2006

3. Health benefits and risks of myrrh https://www.medicalnewstoday.com/articles/267107#_noHeaderPrefixedContent

5. MYRRH https://www.rxlist.com/myrrh/supplements.htm

8. 11 Surprising Benefits and Uses of Myrrh Oil https://www.healthline.com/nutrition/myrrh-oil
9. Myrrh Essential Oil https://www.aromaweb.com/essential-oils/myrrh-oil.asp