Tinh dầu Sẻn Gai

Hiện nay, sẻn gai vẫn là loài cây còn khá mới mẻ đối với nhiều người trong chúng ta. Tuy nhiên, sự nổi bật về lợi ích mà loài thực vật này đem lại đang nhận được sự quan tâm và chú ý lớn. Trong đó, ấn tượng hơn cả là tinh dầu sẻn gai, chiết xuất thiên nhiên được y học dân gian cũng như nghiên cứu khoa học đánh giá tích cực đối với sức khỏe con người. Sau đây, Kobi mời bạn cùng khám phá những điều thú vị mà tinh dầu sẻn gai mang đến nhé.

1. Tổng quan về thực vật

1.1 Thông tin chung

Sẻn gai là tên gọi nhóm thực vật thuộc chi Zanthoxylum L., họ Cam (Rutaceae). Ghi chép về nguồn gốc của loài còn nhiều mâu thuẫn. Ngày nay, quần thể loài đa dạng rải rác ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới Bắc bán cầu. Có thể kể đến những khu vực phía Nam Trung Quốc, Lào, Ấn Độ, Việt Nam…Với nhiều loài nổi bật như Zanthoxylum armatum, Zanthoxylum planispinum, Zanthoxylum alatum…

Ở nước ta, thường gặp thực vật ở vùng miền núi phía Bắc như Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng,…với tên thường gọi là sẻn gai, đắng cay, thục tiêu, hoa tiêu…

Từ các bộ phận của cây sẻn gai, người ta ứng dụng trong đa dạng khía cạnh cuộc sống:

• Vỏ thân, lá, quả, hạt phơi khô làm vị thuốc, gia vị món ăn…
• Chiết xuất từ sẻn gai xuất hiện trong thành phần hương liệu của sản phẩm chăm sóc răng miệng;
• Tinh dầu sẻn gai sử dụng rộng rãi để làm hương liệu thực phẩm, lợi ích cho sức khỏe…

1.2 Đặc điểm sinh trưởng và mô tả thực vật

Đặc điểm sinh trưởng

• Cây ưa sáng, thường sống thành từng bụi trong các quần thể thứ sinh ven rừng ẩm, gần nương rẫy…
• Ra hoa quả nhiều hằng năm; Nhân giống bằng hạt và phát triển nhanh chóng.

Mô tả thực vật:

• Cây có chiều cao trung bình 3-4m và phân thành nhiều cành. Bề mặt thân và cành cây nhẵn, có gai dẹt, màu nâu.
• Lá kép lông chim, mọc so le, có 3-5 lá chét, không cuống, kích thước to dần về phía ngọn. Phiến lá có hình mũi mác, gốc thuôn và đầu nhọn. Khi soi trên bề mặt lá thấy có những tuyến dầu và khi vò ra sẽ ngửi được mùi thơm hắc đặc trưng.
• Hoa mọc thành chùm ở kẽ lá, hoa đơn tính riêng biệt, màu trắng. Gồm 5 lá đài và 5 cánh hoa có dạng hẹp ngang.
• Quả dạng nang, vỏ ngoài sần sùi và có nhiều tuyến chứa tinh dầu. Khi quả chín sẽ chuyển sang màu đỏ nâu, sau đó nứt thành 2 mảnh. Bên trong quả chứa 1 hạt đơn độc, hình cầu, màu đen.

2. Đôi nét về tinh dầu sẻn gai

2.1 Đặc tính chung của tinh dầu sẻn gai

Tinh dầu sẻn gai (Xanthoxylum essential oil/ Zanthoxylum Armatum oil) được tinh chế từ các bộ phận (quả, hạt, lá…) của thực vật cùng tên. Thông qua phương pháp chiết xuất phổ biến là chưng cất bằng hơi nước thu được dung dịch có kết cấu loãng, màu vàng nhạt đến nâu đỏ. Hơn thế, điểm đặc sắc của tinh dầu sẻn gai đến từ hương thơm cay nồng của mùi đất xen lẫn chút tươi mát của mùi trái cây.

Bảo quản:

• Thận trọng bảo quản tinh dầu sẻn gai trong vật chứa hay lọ thủy tinh tối màu. Để có thời hạn dùng và độ tươi tối đa nên đậy nắp kín lọ sau mỗi lần sử dụng.
• Không nên để ánh sáng mặt trời chiếu trực tiếp vào sản phẩm và nên xa tầm tay trẻ nhỏ.
• Trong thời gian dùng, nếu tinh dầu sẻn gai có mùi lạ, biến chất thì nên ngừng tiếp xúc.

2.2 Các hoạt chất giá trị của tinh dầu sẻn gai

Tinh dầu sẻn gai chứa nhiều hoạt chất phong phú và mang tính giá trị sinh học cao. Trong đó, tỷ lệ hoạt chất sẽ có sự chênh lệch đôi chút tùy vào các yếu tố khác nhau như giống loài, môi trường, khí hậu nơi canh tác, phương thức chiết xuất…Trong đó, những hợp chất hóa học chính gồm linalool, limonene, 2-decanone, β-fenchol, 2-tridecanone, β-phellandrene, sabinene, α-pinen…

Một số hoạt chất nổi bật như:

• Linalool: chất lỏng không màu, mùi đặc trưng, xuất hiện nhiều trong các loại tinh dầu thực vật khác nhau. Đây là yếu tố chính góp phần tạo nên hương thơm tươi mát cũng như lợi ích cho sức khỏe.
• Limonene: được nghiên cứu có đặc tính như một chất kháng khuẩn, chống oxy hóa và kháng viêm mạnh mẽ…
• α-pinen: Hoạt chất này đem lại những hiệu quả đáng kể trong việc kháng viêm và sát trùng. Do đó, chúng có thể dùng được làm thành phần trong thuốc chữa bệnh ngoài da.
• β-fenchol là một thành phần có thể hỗ trợ kháng khuẩn có trong thực vật.

3. Lợi ích của tinh dầu sẻn gai đối với sức khỏe

3.1 Sẻn gai trong y học dân gian

Từ xa xưa, kinh nghiệm dân gian đã biết sử dụng sẻn gai làm vị thuốc quý báu:

• Theo đông y Trung Quốc, hạt sẻn gai có vị cay, tính ấm, quy kinh Phế, Vị, Thận. Tác dụng sát trùng, làm ấm bụng, trừ hàn thấp, tan khí lạnh…
• Trong y học cổ truyền Ấn Độ- Ayurveda cho rằng, đây là một món quà quý giá của thiên nhiên. Bởi tinh dầu chiết xuất từ hạt của cây này được cho là có đặc tính chữa bệnh. Có thể kể đến như sát trùng, bảo vệ gan, chất khử trùng, diệt côn trùng…

3.2 Tiềm năng chống lại các vi sinh vật gây hại

Tinh dầu sẻn gai được các báo cáo ghi nhận có đặc tính khử trùng, ức chế các vi sinh vật gây hại cho cơ thể. Chẳng hạn như:

• Tinh dầu có hoạt tính kháng khuẩn mạnh đối với những chủng vi khuẩn như Escherichia coli, Vibrio cholerae, Micrococcus pyogenes var. aureus, Shigella dysenteriae và Salmonella typhi.
• Chiết xuất methanolic của của alatum thể hiện hoạt tính kháng nấm mạnh đối với các loài nấm mốc Alternaria, Alternaria brassicae và Curvularia lunata.

Tuy nhiên lợi ích này của sẻn gai cần được nghiên cứu thêm để có bằng chứng rõ ràng hơn.

3.3 Chống oxy hóa

Bước đầu, trong các dữ liệu thu thập thành phần của các sản phẩm từ sẻn gai, các nhà khoa học nhận định dầu từ thực vật này có đặc tính chống oxy hóa cũng như các hợp chất phenolic. Điều này mở ra các tín hiệu đáng mừng cho những nghiên cứu thử nghiệm lớn hơn trong việc bảo vệ cơ thể trước các tác động bất lợi của gốc tự do và yếu tố nguy cơ bệnh lý.

3.4 Chống côn trùng và khử mùi

Nhờ mang đến hương thơm đặc trưng mà tinh dầu sẻn gai được thêm vào chất khử mùi tự nhiên. Đồng thời, chúng giúp thanh lọc tạo không khí ấm áp và trong lành cho không gian sống của bạn.

Hơn thế, tinh dầu được chứng minh với các hoạt động chống lại ấu trùng loài muỗi đầy hứa hẹn. Cụ thể, nghiên cứu đã chỉ ra tiềm năng của chiết xuất từ thực vật Z. armatum có thể chống lại ba loài muỗi Cx. Quinquefasciatus, Ae. Aegypti, An. Stephensi. Do đó, một số địa phương đã sử dụng chiết xuất này trong việc kiểm soát ấu trùng muỗi và mang lại kết quả thực tiễn tích cực. Thế nhưng, vào thời điểm hiện tại, cần có nghiên cứu sâu hơn để phát triển công thức sản phẩm phù hợp với đặc tính sinh học và điều kiện thực tế.

3.5 Có thể hỗ trợ các triệu chứng đau nhức

Thực tế có thể sử dụng dầu nền cùng tinh dầu sẻn gai trong các kỹ thuật xoa bóp, massage…Các thao tác cùng hỗn hợp dầu này vừa giảm lực ma sát của kỹ thuật vừa nâng cao hiệu quả trị liệu, giúp thúc đẩy lưu thông máu, nuôi dưỡng cơ quan, xoa dịu cơn đau xương khớp, căng cơ, chuột rút…khó chịu. Ngày nay, các nhà nghiên cứu khoa học đã phát hiện tác dụng trên đến từ những hợp chất có đặc tính sinh học cao như linalool, pinene…

3.6 Liệu pháp hương thơm cho giấc ngủ

Tương tự như các tinh dầu bay hơi khác, nếu ưa thích hương thơm sẻn gai, bạn có thể sử dụng chúng để “dỗ dành” giấc ngủ của mình. Các chiết xuất từ tinh dầu sẽ giúp ổn định lại cảm xúc và thúc đẩy giấc ngủ ngon hơn.

3.7 Phương thức hỗ trợ hô hấp tự nhiên

Từ lâu, những người dân ở vùng Himalaya đã biết sử dụng tinh dầu Xanthoxylum để phục hồi các tình trạng rối loạn hô hấp như nghẹt mũi, khan tiếng, ho… Ngoài ra, họ còn cho rằng chúng sẽ giúp cải thiện chất lượng giọng hát của nghệ sĩ bằng cách kích thích và giữ ấm cho thanh quản. Cho đến nay, điều này cũng được xem là có cơ sở khoa học bởi các thành phần như linalool, limonene, pinen, β-fenchol…đều là các dược chất có tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, sát trùng…mạnh mẽ. Do đó, nếu bạn có vấn đề về rối loạn cơ quan này thì tinh dầu sẻn gai có thể được cân nhắc như phương pháp bổ trợ trị liệu.

3.8 Bảo vệ gan

Một nghiên cứu nổi tiếng về “Tác dụng bảo vệ gan của Zanthoxylum armatum” đã chứng minh rằng sự hiện diện của chiết xuất ethanolic trong Zanthoxylum armatum cho thấy tác dụng bảo vệ gan chống lại tổn thương gan. Thông qua tác động đến sự điều chỉnh của các enzym gan và màng sinh chất của tế bào gan. Điều này đã chứng minh hiệu quả của việc sử dụng loại thảo mộc này trong điều trị bệnh rối loạn gan theo phương pháp Ayurvedic. Dù đây là kết quả đầy hứa hẹn nhưng cần thêm nghiên cứu lâm sàng trên đa dạng đối tượng hơn để làm rõ lợi ích này về đường dùng, tác dụng phụ, liều lượng…

4. Cách sử dụng tinh dầu sẻn gai hiệu quả

Tùy theo đa dạng mục đích khác nhau, bạn có thể linh hoạt sử dụng tinh dầu sẻn gai:

• Khuếch tán hương thơm: cũng giống như các tinh dầu bay hơi khác, dầu từ sẻn gai có thể tác động đến cơ thể thông qua không khí khi hít thở. Bạn có thể nâng cấp quá trình trải nghiệm của mình bằng cách trang bị thêm công cụ hỗ trợ như máy khuếch tán, đèn xông tinh dầu…
• Dùng tại chỗ: thêm 1-2 giọt dầu sẻn gai vào chất nền như dầu vận chuyển (dầu dừa, dầu jojoba…), sữa tắm, nước tắm…Sau đó, dùng hỗn hợp để tiến hành các thao tác massage, thư giãn lên các khu vực cần thiết. Chẳng hạn như vùng ngực-cổ để cải thiện hô hấp hay cơ xương khớp để giảm đau, thư giãn cơ…
• Xông hơi: liệu pháp được chứng minh có lợi cho nhiều bệnh lý, đặc biệt ở cơ quan hô hấp. Tùy điều kiện hiện tại mà bạn có thể sử dụng dụng cụ xông hơi hiện đại hay truyền thống. Lúc này, những hơi nước sẽ mang theo các hoạt chất giúp trị liệu, ổn định khó chịu của bạn.
• Để lưu giữ hương thơm xung quanh, bạn có thể xịt một ít tinh dầu sẻn gai vào vật dụng. Ví dụ túi thơm, quần áo, gối,…

5. Những gợi ý kết hợp cùng tinh dầu sẻn gai

Ngày nay, xuất hiện đa dạng xu hướng sử dụng tinh dầu thực vật khác nhau từ người tiêu dùng. Trong đó có các sự phối hợp ấn tượng giữa các tinh dầu để tạo ra các trải nghiệm thưởng thức phong phú trong hành trình khám phá mùi hương thiên nhiên. Theo đó, tinh dầu sẻn gai được gợi ý kết hợp với tinh dầu oải hương, vân sam đen, gỗ đàn hương, hoa hồng, sen, neroli, nhựa copaiba, xô thơm…

6. Điều cần lưu ý khi sử dụng tinh dầu sẻn gai

Nên tham khảo ý kiến người có chuyên môn trước khi sử dụng tinh dầu sẻn gai. Đặc biệt là trên những đối tượng có tình trạng sức khỏe đặc biệt nhạy cảm. Chẳng hạn như:

• Phụ nữ đang có thai và cho con bú khuyến cáo không nên dùng tinh dầu này để tránh những tác dụng phụ không đáng có.
• Trẻ em nhỏ tuổi cũng không được khuyến nghị sử dụng tinh dầu sẻn gai. Lý do là bởi các nghiên cứu và báo cáo trên đối tượng này vẫn chưa hoàn thiện rõ ràng.
• Ngoài ra, nếu có tiền sử dị ứng với thành phần trong tinh dầu sẻn gai cũng không nên dùng.

Chú ý trong quá trình sử dụng tinh dầu sẻn gai dù bằng bất cứ cách thức nào các chuyên gia cũng khuyến khích pha loãng với dầu nền như dầu dừa, dầu jojoba, dầu hạnh nhân, dầu oliu…Lưu ý rằng không uống tinh dầu sẻn gai trực tiếp cũng như tránh lạm dụng chiết xuất lâu dài.

Vài trường hợp có thể xảy ra kích ứng ở vị trí nhạy cảm như niêm mạc, mắt, mũi trong…vì vậy nên tránh để tinh dầu nguyên chất tiếp xúc trực tiếp ở các nơi này. Nếu không may bị dây dính và cảm thấy khó chịu hãy dùng nước mát để rửa sạch và theo dõi cẩn thận tình trạng sức khỏe của mình.

Ưu điểm của động tác thử dầu sẻn gai trên vùng da nhỏ trước sẽ giúp bạn hạn chế được các tình trạng kích ứng. Chú ý, trong quá trình tiến hành liệu pháp, nếu có bất thường như nôn ói, choáng, nhức đầu…thì đây không phải là sản phẩm dành cho bạn, hãy ngừng sử dụng.

7. Tổng kết

Đến hiện tại, dữ liệu thử nghiệm lâm sàng về lợi ích của tinh dầu sẻn gai còn hạn chế. Thế nhưng, từ truyền thống kinh nghiệm, dân gian đã chứng minh vai trò của chiết xuất này mang lại nhiều hiệu quả đối với một số tình trạng sức khỏe con người. Cùng chờ đợi trong tương lai không xa sẽ có thêm những nghiên cứu và ứng dụng chi tiết hơn nhằm khai thác và phát huy tiềm năng tối đa của thực vật. Mời bạn đến với Kobi để cùng nhau trải nghiệm và thưởng thức kho tàng tinh dầu thiên nhiên nhé.

8. Các chứng chỉ/chứng nhận

• GC/MS Test.
• Food Safety and Standards Authority of India
• GMP
• Halal
• ISO 9001: 2015

Tài liệu tham khảo

1. Antioxidant and Antimicrobial Properties of the Essential Oil and Extracts of Zanthoxylum alatum Grown in North-Western Himalaya https://www.semanticscholar.org/paper/Antioxidant-and-Antimicrobial-Properties-of-the-Oil-Guleria-Tiku/78032d93f690de36999601dcd45619f959103bdf
2. Essential Oils – Zanthoxylum Essential Oil (Zanthoxylum Armatum) https://circulating-oils-library.com/zanthoxylum-essential-oil-zanthoxylum-armatum/
3. 3, Chemical composition and larvicidal activities of the essential oil of Zanthoxylum armatum DC (Rutaceae) against three mosquito vectors https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.472.6549&rep=rep1&type=pdf
4. Đỗ Huy Bích và cộng sự (2006). Phần 1, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt nam tập 2, NXB Khoa học và Kỹ thuật Hà Nội