Ngày nay, dầu thực vật đang dần trở thành xu hướng tự nhiên, thu hút đông đảo người tiêu dùng. Trong đó, dầu đại phong tử dù còn khá xa lạ những đã được chứng minh mang lại đa dạng lợi ích cho sức khỏe. Bài viết sau, Kobi sẽ cung cấp đến độc giả một số thông tin về dầu thực vật này nhé.

1. Tổng quan về thực vật

1.1 Thông tin chung

• Tên gọi thực vật khác: chùm bao lớn, lọ nồi…;
• Tên nước ngoài: chaulmoogra (Anh), krabao phlêthom (Campuchia)…;
• Tên khoa học: gồm 2 loại nổi bật là
  • Hydnocarpus anthelmintica Pierre (được dùng phổ biến);
  • Hydnocarpus wightiana Blume (được sử dụng ở Ấn Độ và Miến Điện);
  • Thuộc chi Hydnocarpus, họ Flacourtiaceae hay Achariaceae;
• Theo đông y, cây đại phong tử cho vị thuốc là hạt phơi hay sấy khô (Semen Hydnocarpic);

Một vài chi tiết thú vị về cây đại phong tử:

• Chữ “phong” trong tên thực vật là nghĩa là bệnh phong (hay bệnh hủi). Do đó, “đại phong tử” là loại quả to các tác dụng chữa bệnh phong/hủi. Tên này do Lý Thời Trân ghi chép trong cuốn Bản thảo cương mục vào năm 1595. Thực tế, hạt của cây Hydnocarpus là nguồn cung cấp dầu chaulmoogra, một thời rất quan trọng trong việc điều trị bệnh phong.

• Tài liệu cũng ghi nhận rằng họ Achariaceae trước đây đều thuộc họ Flacourtiaceae.
• Tại Hà Nội hay Sài Gòn, thực vật được trồng làm cảnh, lấy bóng mát ở công viên, ven đường đi…

1.2 Đặc điểm sinh trưởng

Chi Hydnocarpus gồm các loài cây gỗ lớn, với quần thể loài đa dạng. Trên thế giới, cây đại phong tử phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới châu Á như Lào, Campuchia, Ấn Độ, Trung Quốc, Malaysia…Ở Việt Nam có khoảng 8 loài, 4 loài được dùng làm thuốc. Chúng rải rác tỉnh miền núi như Hà Tĩnh, Nghệ An, Tây Nguyên, Quảng Bình…

Cây thường mọc trong các kiểu rừng xanh, kín, ẩm, trên nền đất sét.

Mùa quả chín vào khoảng tháng 8-11. Khi thu hoạch quả về, đập vỏ, xát bỏ lớp cơm bao quanh để lấy hạt, rửa sạch phơi khô.

1.3 Mô tả thực vật

Cây to, cao khoảng 8-10m, thân thẳng và cành màu đen có mốc trắng.

Lá mọc so le, chiều dài trung bình khoảng 10-30cm, rộng 3-7cm. Phiến lá dạng hình mác thuôn, gốc tròn, đầu tù hơi nhọn. Lá non màu hồng, mềm, mỏng còn lá già màu xanh sẫm bóng, dai. Mép là nguyên, gân bên tạo thành mạng lưới, nhìn rõ hơn ở mặt dưới lá.

Cụm hoa mọc thành chùm ở kẽ lá, màu hồng, đơn tính cùng gốc hay tạp tính. Gồm 5 lá đài, 5 cánh hoa rời nhau, nhị 5, bầu thượng.

Quả dạng hình cầu, kích thước bằng nắm tay, màu đen hay nâu nhạt và vỏ bên ngoài cứng. Bên trong chứa 30-40 hạt hình khối, màu xám đen, góc cạnh, phôi nhũ nhiều, vỏ hạt cứng.

1.4 Thành phần

• Thành phần chủ yếu của đại phong tử là dầu với hàm lượng khoảng 40-55% (chiết xuất bằng dung môi).
• Ngoài ra, trong hạt tươi còn có men thủy phân và một glucozid. Khi thủy phân, chất glucozid này sẽ cho glucose và acid cyanhydric. Lưu ý rằng, bởi chất glucozid này cho nên bã (khô) sau khi ép dầu không thể dùng cho súc vật ăn được.

2. Đôi nét về dầu đại phong tử

2.1 Đặc tính chung của dầu đại phong tử

Dầu đại phong tử (Chaulmoogra oil hay Oleum Chaulmoogra) là dung dịch thu được bằng cách ép lạnh hoặc chiết xuất dung môi từ bộ phận hạt của thực vật cùng tên. Đặc tính chung của dầu như:

• Dầu có màu vàng nâu và mùi đặc trưng của thực vật;
• Ở nhiệt độ <25^oC, kết cấu của dầu đặc lại thành khối mềm màu trắng;
• Tan được trong dung dịch benzen, chloroform, ether, dầu hỏa…

2.2 Các thành phần giá trị của dầu đại phong tử

Thành phần chủ yếu gồm:

• Glyceric của acid chaulmoogric;
• Acid hydnocarpic;
• Glyceric của acid palmitic;
• Ngoài ra còn có acid gorlic, acid myristic, acid palmitic, acid stearic, acid palmitoleic, acid oleic, acid linoleic, acid linolenic…Điều thú vị là dầu này không phải được tạo thành từ các acid béo mạch thẳng mà là các acid có nhóm mạch vòng ở cuối chuỗi.

2.3 Bảo quản

• Dầu đại phong tử có thể được trữ trong ngăn mát tủ lạnh để giữ độ tươi lâu hơn.
• Bên cạnh đó, khi lưu giữ ở nhiệt độ phòng, cần chú ý tránh ánh sáng mặt trời và bụi bẩn ảnh hưởng trực tiếp đến sản phẩm, cũng như kết cấu đặc của sản phẩm nếu <25^o
• Sau khi dùng, cần đậy chặt nắp vật chứa dầu đại tử phong để tránh bị oxy hóa, ôi thiu…

3. Lợi ích của dầu đại phong tử đối với sức khỏe

3.1 Đại phong tử trong y học dân gian

Theo tài liệu, hạt đại phong tử là vị thuốc có vị cay, tính nồng, tác dụng chính là khu phong, trừ thấp, giải độc, sát trùng…Do vậy dược liệu này được sử dụng cùng những dược liệu khác để chữa một số bệnh ngoài da. Ngoài ra, người ta còn thí nghiệm vị thuốc trong điều trị lao, đau mắt hột, diệt giun sán…và thu được tín hiệu khả quan.

3.2 Khả năng chống oxy hóa

Trong thực tế, dầu Chaulmoogra cũng là dầu không bão hòa. Tuy nhiên, chúng lại cho thấy tính ổn định oxy hóa tốt hơn so với dầu dừa và dầu hướng dương. Điều này được lý giải do sự hiện diện của các acid béo mạch vòng có khả năng chống lại sự phân hủy oxy hóa cao hơn so với acid oleic hoặc acid linoleic.

Cũng trong nghiên cứu này, tác giả đưa ra nhận định rằng độ ổn định oxy hóa của dầu đại phong tử là tốt hơn so với tất cả các loại dầu đã được thử nghiệm khác, ở 150^oC. Bao gồm dầu mù tạt, dầu hạt lanh, dầu thầu dầu, dầu mè, dầu dừa, dầu lạc, dầu hướng dương, dầu ô liu và dầu cọ…

3.3 Dầu đại phong tử và bệnh phong

Các nhà nghiên cứu nhận xét rằng, dầu đại phong tử và các dẫn xuất của chúng có tác dụng ức chế sự phát triển của các vi khuẩn chịu acid như vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis), vi khuẩn phong hủi (Mycobacterium leprae).

Trong thí nghiệm trên chuột nhắt trắng gây nhiễm vi khuẩn phong M.leprae, khi dùng dầu đại phong tử riêng biệt hoặc kết hợp với dapsone có thể ức chế sự sinh trưởng của vi khuẩn này. Theo đó thành phần nổi bật được ghi nhận có tác dụng trong điều trị bệnh phong hủi là acid hydnocarpic, acid chaulmoogric, acid gorlic.

Cơ chế tác dụng kháng khuẩn của những hoạt chất trên vẫn còn chưa thống nhất. Có tác giả cho rằng đây là tác dụng gián tiếp do bạch cầu trong máu tăng. Mặt khác, ý kiến khác lại đưa ra nhận định rằng acid hydnocarpic, acid chaulmoogric là những acid béo không no nên có thể tạo ra những hợp chất tham gia hình thành vỏ bọc của vi trùng, đồng thời mang theo độc tính hủy tế bào.

3.4 Kháng khuẩn

Năm 1922, báo cáo ghi nhận, ngoài bệnh phong hủi, dầu và chiết xuất từ đại tử phong có thể giúp tăng hoạt tính kháng vi khuẩn lao (Mycobacterium tuberculosis). Theo đó, hoạt chất axit hydnocarpic được cho là có đặc tính kháng sinh mạnh mẽ.

4. Một số cách sử dụng dầu đại phong tử

Xin giới thiệu một số cách sử dụng dầu đại phong tử mà bạn có thể tham khảo. Tuy nhiên điều này có thể sẽ không an toàn nếu bạn tự ý sử dụng. Do vậy, cần phải thảo luận với bác sĩ  để đưa ra phương hướng điều trị thích hợp dựa vào từng độ tuổi, tình trạng sức khỏe và những vấn đề khác liên quan khác.

Từ kinh nghiệm dân gian, dầu đại phong tử thường được sử dụng ngoài da.

• Dưới dạng dạng thuốc dầu 10% (trong dầu vaseline);
• Hay thuốc mỡ 20% để bôi tại chỗ.

Dạng uống:

• Uống dưới dạng những giọt dầu nhũ hóa trong một ít sữa hay cho vào viên nang. Liều lượng nên tăng dần để quen dần thuốc và dung nạp tốt hơn.
• Bắt đầu mười (X) giọt sau tăng dần lên 100 (C) đến 200 (CC) có khi tới 300 (CCC) mỗi ngày. Lưu ý rằng không bao giờ vượt quá liều. Bởi có thể gây những biến chứng trong dạ dày và ống tiêu hóa.
• Nếu trộn với khoáng chất magie nung thì thuốc ít gây khó chịu hơn.

Bên cạnh đó, một số tài liệu khác ghi nhận về việc dùng dầu này để như loại thuốc tiêm dưới dạng muối natri (hydnocarpus natri).

Hiện nay, thông tin về việc sử dụng dầu đại phong tử trong ẩm thực còn hạn chế và chưa phổ biến.

5. Điều cần lưu ý khi sử dụng dầu đại phong tử

5.2 Dầu đại phong tử có an toàn

Một số đối tượng sau cần thận trọng khi sử dụng dầu đại phong tử:

• Trẻ em hoặc phụ nữ đang trong khoảng thời gian mang thai hoặc cho con bú;
• Người có tiền sử dị ứng với bất kỳ thành phần nào có trong dầu chaulmoogra;
• Không nên dùng đôi với trường hợp bị âm hư huyết nhiệt theo đông y.

Việc điều trị thường đòi hỏi thời gian dài và tác dụng hiệu quả hơn trên các đối tượng trẻ và mới mắc bệnh.

Trong thời gian sử dụng dầu đại phong tử, mọi người có thể sẽ gặp phải một số các tác dụng phụ. Tuy nhiên, không phải đối tượng nào khi dùng chúng cũng gặp phải những điều như:

• Thường được dùng ngoài da, bởi khi uống trực tiếp thường gây nôn mửa cho người bệnh.
• Đau nhức tại chỗ tiêm, kích ứng da, ngứa ngáy;
• Rối loạn tiêu hóa như buồn nôn, tiêu chảy, nôn ói, đau bụng,…
• Đau cơ, đau đầu, gây tê liệt;
• …;

Nếu gặp vấn đề khó chịu trên sau khi sử dụng dầu đại phong tử, nên ngừng tiếp xúc và theo dõi cẩn thận sức khỏe. Khi tình trạng không cải thiện hãy đến ngay cơ sở y tế gần nhất để được thăm khám và có hướng xử lý kịp thời.

5.3 Lưu ý khác

Ngay cả khi chưa từng bị kích ứng, khuyến khích kiểm tra phản ứng bất thường trước khi sử dụng dầu chaulmoogra. Trong đó, cách đơn giản là kiểm tra thử tại vùng nhỏ trên da của bạn.

Ưu tiên sản phẩm dầu đại phong tử được phân phối bởi nhà sản xuất đáng tin cậy. Điều này sẽ đảm bảo chất lượng sản phẩm và quy trình sản xuất được kiểm soát chặt chẽ hơn.

Cho đến nay chưa có đầy đủ thông tin nghiên cứu toàn diện về lợi ích của dầu đại phong tử. Vì vậy, hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên môn trước khi có ý định dùng thuốc.

6. Tổng kết

Như vậy, dầu đại phong tử là sự lựa chọn có thể cân nhắc trong điều trị bệnh lý da liễu. Đặc biệt là bệnh phong hủi, đã được ứng dụng từ xa xưa theo kinh nghiệm dân gian. Ngày nay, các nhà khoa học cũng đã và đang cố gắng tìm kiếm thêm nhiều thông tin và lợi ích mới từ loài dầu thực vật (dầu nền) này để áp dụng chúng vào cuộc sống hằng ngày. Đừng ngần ngại đến thăm Kobi để có nhiều hơn trải nghiệm về thế giới thiên nhiên nhé.

Tài liệu tham khảo

1. Experimental and Molecular Level Analysis of the Tribological and Oxidative Properties of Chaulmoogra Oil https://www.hindawi.com/journals/at/2020/8821316/
2. Achariaceae https://www.britannica.com/plant/Malpighiales/Achariaceae
3. The component fatty acids of chaulmoogra oil https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/jsfa.2740240606
4. Hydnocarpus wightianus https://en.wikipedia.org/wiki/Hydnocarpus_wightianus
5. Đỗ Tất Lợi (2006). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. Nhà xuất bản Y học
6. Đỗ Huy Bích và cộng sự. Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt nam, NXB Khoa học và Kỹ thuật Hà Nội.