Thiên niên kiện là vị thuốc thường sử dụng trong Đông y. Đây là vị thuốc được cho rằng giúp cơ thể khỏe mạnh, gân khớp linh hoạt. Cây có tên thiên niên kiện có nghĩa là vị thuốc giúp con người nghìn năm khỏe mạnh. Cùng Kobi tìm hiểu một số thông tin về Thiên niên kiện trong bài viết dưới đây.

1. Cây Thiên niên kiện là gì?

1.1. Mô tả cây thiên niên kiện

Cây thiên niên kiện có tên khoa học là Homalomena occulta (Lour.) Schott. Thiên niên kiện còn có tên gọi khác là sơn thục, bao kim, ráy hương, sơn phục, … Thiên niên kiện thuộc gia đình họ Ráy Araceae.

Cây thiên niên kiện là loài cây thân thảo to, có thân rễ dài. Thân mọc bò ngang, thân thẳng hoặc có thể cong queo. Thân có nhiều đốt, bè ra, có xơ cứng, có mùi thơm. Lá thiên niên kiện mọc tập trung ở đầu thân rễ. Lá có thể dài lên đến 30 cm, bề rộng 18 cm, gốc hình trái tim sâu. Lá có đầu nhọn, mép lá nguyên. Gân lá ở góc có 3 cái mỗi bên, tỏa rọng và hướng lên. Gân lá bên mờ ở mặt trên, mỗi bên 7 – 9 cái. Cuống lá thiên niên kiện có thể dài từ 27 – 50 cm. Gốc cướng phình xòe to ra, chiếm 1/3 cuống tính từ dưới lên

Hoa thiên niên kiện là cụm hoa bông mo màu xanh lá cây nhạt, không mở rộng. Hoa dài khoảng 4 – 5 cm, rộng 1 – 1,5 cm. Mỗi khóm thường có khoảng 3 – 4 bông mo. Cuống bông mo dài 5 – 15 cm, bông ngắn hơn mo, chỉ dài 3 – 4 cm. Phần chứa hoa cái có hình bầu dục chỉ dài bằng ½ hoa đực và không có bao hoa. Hoa thiên niên kiện đực có 4 nhị rời nhau, hoa phấn song song. Hoa thiên niên kiện cáu có nhị lép, dài bằng đầu nhụy. Bầu nhụy hình trứng, có những điểm chấm mờ, nhiều noãn.

Quả thiên niên kiện mọng, thuôn, có chứa nhiều hạt. Mùa ra hoa kết quả thường vào tháng 4 – 6 hàng năm.

1.2. Đặc điểm phân bố của cây thiên niên kiện

Chi Thiên niên kiện chủ yếu có ở vùng nhiệt đới châu Á và châu Mỹ. Ở Đông Nam Á có 7 loài đều dùng làm thuốc. Ở nước ta có 4/6 loài được dùng làm thuốc.

Cây Thiên niên kiện là loài cây ưa ẩm và ưa bóng râm điển hình giống như những cây trong họ Ráy khác. Cây thường mọc thành đám. Cây mọc dọc theo bờ suối, dưới tán rừng thường xanh. Thiên niên kiện sinh trưởng và phát triển mạnh vào mùa mưa ẩm. Mỗi năm mọc ra khoảng 3 – 5 lá mới. Phần thân rễ phát triển dài thêm 3 – 6 cm. Thiên niên kiện là cây có khả năng sinh chồi gốc khỏe.

Cây Thiên niên kiện đang được trồng và phát triển bảo tồn tại các tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Nam, Quảng Ngãi và Tây Nguyên.

1.3. Vị thuốc từ cây thiên niên kiện

Thiên niên kiện là vị thuốc thường dùng trong Đông y. Nhiều người thường nhầm lẫn phần củ thiên niên kiện nhưng thực chất là thân rễ làm nên vị thuốc này. Thân rễ được cắt thành từng đoạn dài 10 – 27 cm. Sau đó, người ta sấy nhanh cho khô đều mặt ngoài, dễ dàng làm sạch vỏ và rễ con. Cuối cùng, thiên niên kiện được phơi hoặc sấy ở 50 – 60 độ cho đến khi khô hoàn toàn.

Đối với các dược liệu có chứa tinh dầu thì không nên sấy ở nhiệt độ cao. Vì tinh dầu là hợp chất bay hơi, nhiệt độ cao có thể làm giảm chất lượng của dược liệu.

1.4. Thành phần hoạt chất trong thiên niên kiện

Thân rễ thiên niên kiện chứa tinh dầu nên có mùi thơm như vậy. Trong đó, thành phần chính là α – pinen, β – pinen, hmonen, linalol, α – terpineol, nerol, myrcenol, euginol. Gần đây, người ta còn tiếp tục nghiên cứu các thành phần thơm khác từ thân rễ thiên niên kiện. Rất nhiều thành phần hoạt chất hứa hẹn khả năng điều trị của cây thiên niên kiện.

2. Cây thiên niên kiện có tác dụng gì

2.1. Theo y học cổ truyền

• Vị thuốc thiên niên kiện có vị đắng, cay, tính ôn ấm, có mùi thơm. Theo Đông y, vị thuốc này quy vào kinh Can, Thận, nên có tác dụng trừ phong thấp, mạnh gân cốt. Vì vậy, thiên niên kiện được dùng chữa thấp khớp, các khớp xương nhức mỏi, co quắp, sưng nề khi thay đổi thời tiết. Thiên niên kiện rất phù hợp với những người lớn tuổi.
• Thân rễ thiên niên kiện cùng với một số vị thuốc nam khác đắp ngoài giúp tan nhọt độc, sưng phù và một số bệnh ngoài da (ở Ấn Độ).
• Tinh dầu thiên niên kiện có màu vàng nhạt hoặc nâu nhạt, mùi thơm dễ chịu. Tinh dầu là thành phần trong một số loại dầu xoa bóp giảm đau nhức khớp, làm hương liệu thơm trong nước hoa, nến thơm.

2.2. Theo y học hiện đại

• Trong thí nghiệm, vị thuốc Thiên niên kiện giúp giảm viêm, giảm sưng phù ở chuột bạch.
• Giảm đau trong thoái hoá khớp là một trong những bước điều trị thoái hoá khớp. Thiên niên kiện là vị thuốc trong bài thuốc PT5 của giáo sư Bùi Chí Hiếu. Qua nghiên cứu cho thấy bài thuốc PT5 có tác dụng giảm đau khớp tương tự như thuốc kháng viêm ibuprofen. Bài thuốc không gây tác dụng không mong muốn trên dạ dày – tá tràng như ibuprofen. Ngoài ra, bài thuốc PT5 có tác dụng giảm đau trên cả 2 thể Hàn Nhiệt.

3. Một số bài thuốc từ cây thiên niên kiện

• Mỗi ngày, liều dùng thiên niên kiện từ 6 – 12 gam. Có thể dùng dưới dạng thuốc sắc, thuốc tán, hoặc phối hợp với các vị thuốc khác.
• Thiên niên kiện có thể dùng tươi, giã nát, đem ngâm rượu làm thuốc xoa bóp chỗ khớp đau nhức, tê mỏi.
• Bài thuốc PT5 của giáo sư Bùi Chí Hiếu: Đây là bài thuốc chữa đau nhức xương khớp, nguyên liệu dễ tìm thấy tại địa phương. Bao gồm: Lá lốt 10g, thiên niên kiện 10g, hà thủ ô 12g, mắc cỡ (cây xấu hổ) 12g, cỏ xước 16g, sinh địa hoàng 12g, quế chi 8g, thổ phục linh 16g. Dạng sắc uống hoặc làm trà.
• Ngoài ra, còn có thể dùng thiên niên kiện 12g, cốt toái bổ 10g, bạch chỉ 8g cũng có hiệu quả giảm đau khớp.
• Chữa dị ứng: Thân rễ thiên niên kiện, sả, gừng mỗi vị 10g đem sắc uống trong ngày cho đến khi hết ngứa.
• Bạn cũng có thể pha loãng tinh dầu thiên niên kiện với dầu nền để bôi ngoài. Công dụng giúp giảm đau khớp sưng viêm tương tự như rượu ngâm xoa bóp.

4. Lưu ý an toàn khi sử dụng cây thiên niên kiện

Thiên niên kiện có nguồn gốc từ thiên nhiên. Tuy nhiên, đây là vị thuốc nên vẫn có những lưu ý để sử dụng an toàn.

• Ăn quá nhiều củ thiên niên kiện có thể gây ra: buồn nôn, nôn ói, chóng mặt, co giật, bất tỉnh, hội chứng ruột kích thích. Vì vậy, cần sử dụng thiên niên kiện đúng liều lượng khuyến cáo.
• Đối với tinh dầu thiên niên kiện nên được pha loãng và chỉ dùng ngoài da, không được uống.
• Nên để thuốc và tinh dầu tránh xa tầm tay của trẻ em.
• Phụ nữ có thai, đang cho con bú, trẻ nhỏ, người có bệnh lý suy gan, suy thận trước khi sử dụng thiên niên kiện cần tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên khoa.
• Nếu bị dị ứng với thiên niên kiện thì bạn không nên sử dụng các sản phẩm từ thiên niên kiện như thuốc thang, rượu xoa bóp, tinh dầu.

5. Kết luận

Trên đây là bài viết về cây thiên niên kiện và những công dụng tuyệt vời đã được chứng minh hiệu quả. Thiên niên kiện là vị thuốc tốt trong Đông y. Bạn đọc muốn sử dụng vị thuốc này cần được thăm khám bởi các bác sĩ chuyên khoa y học cổ truyền. Thông tin về các loại tinh dầu khác nhau bạn đọc có thể truy cập website chính thức của Kobi. Chúng tôi hy vọng bài viết đem lại thông tin hữu ích để bạn và gia đình tham khảo.

• Xem ngay: Tinh dầu thiên niên kiện nguyên chất

Tài liệu tham khảo

1. Đỗ Tất Lợi. Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30928195/
3. https://herbpathy.com/Uses-and-Benefits-of-Homalomena-Occulta-Cid5003