Cây sâm chân rết, hay còn được biết đến với tên gọi Sâm bòng bong, thuộc loài Helminthostachys zeylanica (L.) Hook theo tên khoa học. Rễ và thân của cây sâm chân rết thường được sử dụng để điều trị các trạng thái ho có nhiều đờm, hen suyễn, và ho lao. Liều lượng khuyến nghị là 12-20g rễ khô, được sắc uống. Ngoài ra, thân và rễ tươi của cây sâm bòng bong cũng được giã nhuyễn để đắp lên vết thương và sử dụng trong trường hợp bị rắn độc cắn, đồng thời cũng có thể sắc nước uống.

1. Mô tả dược liệu

1.1. Tên gọi, danh pháp cây sâm chân rết

• Tên tiếng Việt: Quản trọng
• Tên khoa học: Helminthostachys zeylanica (L.) Hook.
• Họ: Ophioglossaceae (Sâm chân rết)

1.2. Đặc điểm tự nhiên

Cây sâm chân rết có thân gỗ, phát triển đứng cao khoảng 30-50cm, với những rễ to và nạc giống như chân rết. Cuống lá dài khoảng 20-30cm, dày, có thể có màu lục hoặc màu cánh gián. Phiến lá không sinh sản có hình dạng giống bàn tay, có các đoạn thon xoè ra, thót hẹp dần về phía gốc và ngọn, với cạnh nguyên hoặc hơi có răng cưa không đều. Phần sinh sản có hình dạng bông, dài khoảng 10-15cm, rộng 0,5-1cm, cong như con giun và nằm ở đầu một cuống xuất phát từ gốc của phần không sinh sản.

1.3. Phân bố, thu hái, chế biến, bảo quản

Loài cây này phân bố chủ yếu ở Nam Trung Quốc và các quốc gia thuộc khu vực Á châu nhiệt đới. Tại Việt Nam, cây có thể mọc ở nhiều vùng, đặc biệt là vào cuối mùa hạ và đầu mùa thu, thường xuất hiện trên các bãi cỏ đá vôi và cả trên đất núi. Thân và rễ của cây có thể thu hái quanh năm, sau đó rửa sạch, thái thành các phiến và phơi khô để sử dụng.

1.4. Bộ phận dùng

Thân rễ – Rhizoma Helminthostachyos.

1.5 Cách trồng

Cây sâm chân rết thường được trồng trong chậu hoặc bồn để tạo điểm nhấn cảnh quan. Đốt thân đều mọc từ rễ, và cây có thể dễ dàng nhân giống bằng phương pháp giâm cành. Vào mùa xuân, bạn có thể chọn cành bánh tẻ, cắt thành những đoạn có 2 đến 3 đốt và giâm chúng trong chậu hoặc bồn chứa đất được pha trộn với một ít phân chuồng. Đôi khi chỉ cần tưới nước đều đặn và bổ sung phân vi sinh. Hạn chế trồng cây ở những nơi có ánh nắng mặt trời quá mạnh.

2. Thành phần hóa học cây sâm chân rết

Thân rễ chứa stigmasterol, fucosterol, dulcitol.

3. Tác dụng dược lý

Ở Inđônêxia, cũng như ở Malaixia và Philippin, chồi non của cây sâm chân rết được sử dụng làm thực phẩm, có thể ăn sống hoặc nấu chín để làm rau, tương tự như việc ăn măng tây. Những chồi non này thường chứa nhiều phosphor và sắt. Thân rễ của cây được sử dụng trong y học để điều trị ho có nhiều đờm, hen suyễn, và ho lao, với liều dùng là 12-20g rễ khô sắc uống.

Ngoài ra, ở Malaixia, cây chân rết thường được sử dụng kết hợp với trầu không để giảm ho; ở Java, nó được sử dụng để điều trị lỵ, xuất tiết, và giai đoạn đầu của bệnh lao phổi.

Ở Ấn Độ, cây cũng được sử dụng để điều trị các vấn đề liên quan đến đau dây thần kinh tọa.

4. Cách dùng và liều dùng

Ở Việt Nam, cây sâm chân rết có những ứng dụng hữu ích như sau:

• Chữa ho khan kéo dài: Theo truyền thống, khi sử dụng trầu không, thường thêm một ít rễ sâm bòng bong để tăng hương vị và có khả năng chống ho hiệu quả.
• Chữa mụn nhọt, lở ngứa do cơ thể nóng trong: Phơi khô phần thân rễ cây sâm chân rết khoảng 6-12 tiếng, sau đó thái nhỏ và sắc cùng với 200ml nước đến khi còn 50ml, dùng uống trong ngày. Nước sắc này giúp thanh nhiệt, chữa mụn nhọt và lở ngứa hiệu quả.
• Bồi bổ cơ thể suy nhược, gầy yếu: Cộng đồng dân tộc Mông và Dao Đỏ thường sử dụng thân rễ sâm bòng bong tươi, thái nhỏ và hầm cùng với gà để ăn, giúp bồi dưỡng cơ thể đang trạng thái suy nhược, gầy yếu. Đặc biệt, có hiệu quả đối với phụ nữ sau sinh hoặc những người mới hồi phục sau bệnh tật.

5. Lưu ý khi sử dụng cây sâm chân rết

Mặc dù cây sâm chân rết có nhiều ứng dụng hữu ích trong điều trị và bồi bổ sức khỏe, tuy nhiên, khi sử dụng bất kỳ loại dược liệu nào, quan trọng nhất là phải thận trọng và xem xét kỹ lưỡng trước khi áp dụng. Việc này giúp tránh nhầm lẫn với các loại dược liệu khác, giữ cho liệu pháp không chỉ đạt hiệu quả trong chăm sóc sức khỏe mà còn giảm thiểu nguy cơ tiềm ẩn đối với sức khỏe. Điều quan trọng là sử dụng đúng liều lượng được chỉ định và tuyệt đối không nên lạm dụng quá mức sâm chân rết, cũng như bất kỳ vị thuốc nào khác, để đảm bảo an toàn và hiệu quả tối đa. Nếu cần tư vấn thêm, vui lòng liên hệ lại với Kobi nhé.

Xem thêm:

• >>> Bảng giá tinh dầu thơm (fragrance oil)
• >>> Bảng giá tinh dầu thiên nhiên
• >>> Bảng giá dầu massage

Tài liệu tham khảo

• https://indiabiodiversity.org/species/show/242397
• https://www.researchgate.net/publication/327098266_Notes_on_Helminthostachys_zeylanica_L_Hook-an_endangered_less_known_fern-ally_from_Arunachal_Pradesh_in_NE_India
• https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28368327/