Cây đơn tướng quân, hay còn được biết đến với các tên gọi như cây khôi tía, cây khôi nhung, thường phát triển tự nhiên tại các vùng như Hà Tây, Bắc Kạn, và Phú Thọ ở Việt Nam. Đặc biệt, cây này được trồng phổ biến tại làng Đại Yên, Hà Nội, với mục đích chủ yếu làm thuốc. Bài viết dưới đây sẽ chi tiết hóa về cây đơn tướng quân và ứng dụng của nó trong việc chữa bệnh.

1. Mô tả dược liệu

1.1. Tên gọi, danh pháp cây đơn tướng quân

• Tên tiếng Việt: Đơn tướng quân, Độc lực, Khôi tía, Khôi nhung.
• Tên khoa học: Syzygium formosumternifulium (Roxb) Merr. Et Perry.
• Tên đồng nghĩa: Eugenia ternifolia Roxb., Eugenia formosa var. ternifolia (Roxb) Duth
• Họ: Sim (Myrtaceae).

1.2. Đặc điểm tự nhiên

Cây đơn tướng quân là một cây nhỏ, có thân thẳng đứng, cao khoảng 1,5-2m, thân cây rỗng xốp, ít phân nhánh hoặc không phân nhánh nhiều, đặc biệt là gần ngọn cây có nhiều lá. Lá cây mọc xen kẽ, có dạng nguyên, mép lá có những răng cưa nhỏ và mịn, chiều dài từ 25-40cm, chiều rộng từ 10-60cm, mặt trên có màu tím và có hình mạng lưới gần nổi.

Hoa cây mọc thành chùm, dài từ 10-15cm, có những bông hoa rất nhỏ với đường kính khoảng 2-3mm, có màu trắng hoặc pha hồng tím, với 5 lá đài và 5 cánh hoa.

Quả của cây có hình dáng nhỏ mọng, khi chín có màu đỏ. Cây thường nở hoa vào mùa từ tháng 5 đến tháng 7, và mùa quả thường rơi vào khoảng tháng 7 đến tháng 9.

Có nhiều loại cây đơn tướng quân khác nhau, một số có đặc điểm như được mô tả ở trên, trong khi có loại khác có lá mặt trên đều xanh như nhung và mặt dưới màu tím. Theo kinh nghiệm, thường chọn lựa loại cây có lá mặt trên màu như nhung và mặt dưới màu tím cho mục đích sử dụng.

1.3. Phân bố, thu hái, chế biến, bảo quản

Cây đơn tướng quân thường mọc tự nhiên trong những khu rừng dày của vùng cao miền trung và miền bắc, bao gồm các tỉnh Thanh Hoá (khu vực Thạch Thành, Ngọc Lạc, Lang Chánh), Nghệ An (Phủ Quỳ), Ninh Bình (Nho Quan), và Hà Tây (Ba Vì). Thông thường, người ta thu hái lá và ngọn cây vào mùa hạ, sau đó phơi nắng để làm khô, và tiếp theo là quá trình phơi và ủ trong điều kiện râm mát.

1.4. Bộ phận dùng cây đơn tướng quân

Lá.

2. Thành phần hóa học cây đơn tướng quân

Hiện chưa có nghiên cứu chi tiết về cây đơn tướng quân. Gần đây, Viện Đồng y và Bộ môn Dược lý tại Trường Đại học Y Dược đã tiến hành thử nghiệm sơ bộ và chỉ nhận thấy có ít tinh dầu (khoảng 2-3%), tanin và glucozit.

3. Tác dụng dược lý

3.1. Nghiên cứu thực nghiệm

Năm 1968, trong nghiên cứu của Nguyễn Đức Minh (tại Phòng Đông y thực nghiệm, Viện Nghiên cứu Đông y), tính chất kháng sinh của cây khôi tía đối với tự cầu khuẩn vàng và trực khuẩn Coli đã được khảo sát. Kết quả cho thấy: Vỏ và rễ cây không có tính chất kháng sinh. Ngược lại, lá tươi già hoặc non, lá úa, lá rụng và nụ đều có tính kháng sinh mạnh, đặc biệt là nụ. Khảo sát trong mùa đông còn chỉ ra rằng kháng sinh tập trung nhiều ở lá.

Đối chiếu tính kháng sinh giữa lá tươi, lá phơi khô trong râm, ngoài nắng, sấy khô ở 70%, chưng cách thủy ở 100°C trong nửa giờ, nghiên cứu cho thấy tính kháng sinh của lá đơn tướng quân không bị hủy khi sấy khô hoặc chưng cách thủy ở 100°C.

Các tác giả còn thử chiết hoạt chất bằng nhiều dung môi khác nhau như ête etylic, ête dầu hỏa, cồn 90°, cồn tuyệt đối, benzen, clorofoc, axeton, nước cốt lá, nước sắc 100°C trong 1 giờ (1g lá khô/1ml) dầu lạc, dầu ve, mỡ lợn. Kết luận cho thấy hoạt chất trong đơn tướng quân tan trong nước và hầu hết trong các dung môi hữu cơ thông thường, với ête dầu hỏa là môi trường tốt nhất. Nó giữ vững ổn định ở mức pH từ 2-9.

Tác dụng kháng sinh mạnh mẽ của đơn tướng quân được chứng minh đối với những vi trùng Gram+, trong khi không thấy tác dụng đối với vi trùng Gram-.

3.2 Nghiên cứu trên động vật của cây đơn tướng quân

Sơ bộ, nghiên cứu trên thỏ và chuột bạch đã đưa ra một số kết quả quan trọng về ảnh hưởng của lá khôi nhung như sau:

• Giảm độ axit của dạ dày ở khỉ.
• Giảm nhu động ruột cô lập của thỏ.
• Yếu sự co bóp của tim.
• Giảm hoạt động bình thường trên chuột bạch.

Thử nghiệm tại Bệnh viện 108 trên lâm sàng (trên 5 bệnh nhân) cho thấy 4 người giảm đau từ 80-100%, dịch vị giảm xuống mức bình thường.

Viện Đông y đã áp dụng lá đơn tướng quân trong việc điều trị một số trường hợp đau dạ dày (sử dụng đơn thuần hoặc kết hợp với nhiều loại thuốc khác) và đưa ra nhận định sơ bộ như sau:

• Liều lượng 100g lá đơn tướng quân trở xuống uống hàng ngày có thể giúp giảm đau đến mức độ từ đỡ đau đến hết đau, bệnh nhân cảm thấy ăn được và ngủ được.
• Tuy nhiên, với liều lượng 250g mỗi ngày, bệnh nhân trở nên mệt mỏi, uể oải, da tái xanh, và sức khỏe giảm dần nếu tiếp tục sử dụng.

Tóm lại, dù đã đạt được một số kết quả tích cực trong các thử nghiệm sơ bộ, nhưng hiệu quả của lá đơn tướng quân trong điều trị chưa hoàn toàn đạt được độ tốt nhất.

4. Cách dùng và liều dùng

Lá cây đơn tướng quân được sử dụng như một biện pháp chữa đau dạ dày trong y học dân dụ. Thực tế này chủ yếu dựa trên kinh nghiệm tích lũy từ Phân hội Đông y Thanh Hoá, nơi mà một số dân tộc sử dụng lá cây này để giảm đau bụng. Tuy nhiên, thường được kết hợp với những loại thảo dược khác như công anh (Lactuca indica), khổ sâm (Croton Tonkinensis).

Hiện tại, kết quả của việc sử dụng lá đơn tướng quân chưa đồng nhất, với một số người báo cáo làm giảm đau, trong khi những người khác cảm thấy mệt mỏi và không thoải mái sau khi sử dụng. Lá đơn tướng quân trở thành một trong những đề tài nóng hổi trong tìm kiếm các phương pháp điều trị đau dạ dày, và chúng tôi đưa ra đây thông tin hiện tại về cây này để tham khảo. Tuy nhiên, cần thêm nghiên cứu để có được kết luận chắc chắn hơn.

Liều lượng sử dụng hàng ngày được đề xuất là từ 40-80g sắc uống, thường kết hợp với các loại thuốc khác để tối ưu hóa hiệu quả.

5. Lưu ý khi sử dụng cây đơn tướng quân

• Cây tướng quân thường được sử dụng phổ biến để điều trị nhiều bệnh khác nhau trong y học dân gian. Tuy nhiên, việc sử dụng cần được thực hiện cẩn thận để tránh quá liều và ngộ độc.
• Trong quá trình sử dụng cây tướng quân, cần loại bỏ phần củ do có độc tính. Việc này có thể gây tiêu chảy, đau bụng, nôn mửa, thở không đều, tăng thân nhiệt, và nhịp tim tăng. Đối với giải độc, có thể sử dụng 1-2% tanin hoặc trà. Nước đường, nước muối pha loãng, hoặc nước giấm và nước gừng (tỉ lệ 2:1) cũng là các lựa chọn khác.
• Việc sử dụng cây tướng quân để điều trị bệnh là hình thức điều trị thảo dược, do đó, cần tuân thủ hướng dẫn cẩn thận. Ngoài ra, bạn cần kiên nhẫn vì để thấy hiệu quả, nó cần thời gian.
• Trong trường hợp sử dụng kết hợp với các loại thuốc hoặc thảo dược khác, hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ để tránh tác dụng phụ không mong muốn và không nên tự ý ngưng điều trị.

Cây đơn tướng quân, một loại cây thuốc nam phổ biến, rộng rãi sử dụng trong y học dân gian, hứa hẹn mang lại những hiệu quả đặc biệt trong việc giảm đau khớp hoặc làm giảm phì đại tuyến tiền liệt. Lưu ý các điều này khi sử dụng để đạt được tác dụng mong muốn và tránh rủi ro không mong muốn. Bài viết của Tinh dầu Kobi hi vọng mang lại thông tin hữu ích về cây tướng quân và cách sử dụng hiệu quả loại thảo dược này.

Xem thêm:

• >>> Bảng giá tinh dầu thơm (fragrance oil)
• >>> Bảng giá tinh dầu thiên nhiên
• >>> Bảng giá dầu massage

Tài liệu tham khảo

• https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:60468379-2
• https://artsandculture.google.com/asset/eugenia-formosa-var-ternifolia-roxb-duthie/CwFT3rNHRdzPUA